• دیگر اطلاق واژه های "قوم"، یا "زبان محلی" و یا واژه های تحقیر کننده دیگر نیز قدرت خود را از دست داده و با منطق بیداری ملیتها و روح رنسانس و آگاهی مردم خریداری ندارند ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
يکشنبه  ۲ اسفند ۱٣٨٣ -  ۲۰ فوريه ۲۰۰۵

hamid.d@shaw.ca

در جوامع چند فرهنگی درک حق شهروندی رابطه مستقیمی با برخورداری افراد جامعه با هویت فرهنگی و حقوق ملی خاص آن جامعه دارد. به این صورت که آتمسفر جامعه طوری باید سازمان دهی شود که افراد منتسب به زبانها و فرهنگهای متفاوت بتوانند از هویت زبانی و حقوق خاص تاریخی فرهنگی خود بهره مند شوند بی آن که تحت تاثیر دکترین  دیکته شده از سوی فرهنگ و زبان حاکمه باشند. امروزه موج بیدلری ملتها و رنسانس دیر رس فرهنگی که روح و روان ملیتهای به حاشیه پرتاب شده را در بر گرفته، سبب شده که نیروی عظیمی  در این ملیتها بیدار شود  و حرکت هویت یابی فرهنگی شکل جدیدی به خود گیرد. این وضعیت ربطی به مقولاتی مثل ناسیونالیسم و ملی گرائی ندارد ، در این جا فقط حضور وجدان ملیتهائی مطرح است که دهه ها زیر مهمیز زور توان ابراز موجودیت انسانی خود را نداشته اند. این جا در واقع اعلام موجودیت هویت زبانی و انسانی  ملیتهاست که از پس زمینه گذشته به پیش زمینه  منتقل شده است. دیگر واژه هائ که  برای کم رنگ کردن حضور فرهنگی و زبانی مستقل ملیتها به کار می رفته، معنی خود را از دست داده اند. چرا که زمان تغییر یافته، انبوهی از  اسناد، مدارک و اطلاعات در معرض همگان قرار گرفته است. دیگر جامعه بشری ملک طلق زبان یا نژاد خاصی نیست و ملیتهای منع شده و زبانهای بریده شده یا به سخن دکتر براهنی "قطعه قطعه شده" به واژه های خود دسترسی پیدا کرده و مرز ممنوعیت را خودشان شکسته اند و حضور خود را با کلام، و زبان و دیگر ابزار مدنی و انسانی اعلام می کنند.
دیگر اطلاق واژه های "قوم"،  یا "زبان محلی" و یا واژه های تحقیر کننده دیگر نیز قدرت خود را از دست داده و با منطق بیداری ملیتها و روح رنسانس و آگاهی مردم خریداری ندارند. امروز ده ها مطالعه علمی و کتاب مستند زبان شناسی در مورد ریشه زبانهای بشری منتشر شده، آمار گیریهای دقیقی صورت پذیرفته، و برای مثال در مورد جایگاه زبان ترکی مردم آذربایجان در شجره زبان شناسی  ، از زمانهای گذشته اسنادی به دست آمده که دیگر سخنان تکراری کسانی مثل ناصر انقطاع و هم فکرانشان در تحریف تاریخ و زبان ترکی مردم آذربایجان مشتری ندارد.برای نمونه کتاب برندا شیفر، "ایران و چالش هویت آذربایجانی ها"  Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity   که دانشگاه هاروارد سال ۲۰۰۲ منتشر کرده، و اثر تاریخی دکتر زهتابی فقط دو نمونه هستند .
باری، حق شهروندی وقتی تحقق می یابد، که در حداقل خود هویت آدمی مجال رشد یابد. شهروندی که هویت ملی زبانی تاریخی خود را با شرم زدگی ارائه می کند، حق شهروندی خود را نیز مخدوش میبیند. درک این نکته چندان دشوار نیست، اما به سخن شاعر،" تا نباشی آشنا زین پرده رمزی نشنوی" باید  زبانت قطعه قطعه شود، هویت انسانیت نادیده گردد، آن موقع درک کنی. حق شهروندی بخشن با حق زبانی تبلور می یابد. زبانی که سند هویت هر ملتی است.زبان مادری نوعی "دارائی جمعی " نیز هست که به سخن ویل دورانت تمدن بشری را غنا می بخشد. .  تمدن امروزی محصول مشترک همین زبانهاست که زبان ترکی آذربایجانی نیز شاخه ای از درخت زبان شناسی بشری است. در زیر نوشتاری در همین مضمون به زبان ترکی آذربایجانی ضمیمه میشود.
 
 
میللی دیه رلر سیستئمینه بیر باخیش
 
Milli Dəyərlər Sisteminə bir Baxiş
 
عیلرضا بیک اردبیلی و دکتر مناف بیک سببی سوئدده و تبریزده حامد ایمان و عزیزی جنابلارینین بیر بیرلری ایله آتیشمالارینا بیر گوریز
 
گل اینسان اوولادی، وئره ک ال اله
سیخیرام الیوی قارداش الی تک
اوره کلریمیزله٬ اللریمیزله،
اینسانلیق آدینا آبیده تیکک
 
ائل گوجو٬ سئل گوجو دئمیش آتالار
اینسانلار بیرله شسه دونیا جننتدیر،
نه آجلیق ، نه اولوم، نه دهشت قالار،
؟بو نه قیرهاقیردیر ، بو نه وحشتدیر.
 
دوغرودان دا بو سوزلری هئچ بیزیم قولاغیمیز ائشیدیرمی؟ آذربایجانلی اولاراق بو سوزلرین ائعتیبارینا و تاریخی دیه رلرینه، هئچ فیکیر وئریریک؟ بوسوزلری مراغالی بولوت قاراچورلو، دده قورقود داستانلاریندان، بدیعی حالتده و یئنی فورمادا، سازیمین سوزو آدلی اثرینده، ۴۰ ایل بوندان قاباق دئمیشدیر. بو سوزلرده آذربایجان میللتینین میللی دیه رلری، تاریخی کاراکتئرلری و وارلیق نیشانه لری وار. دئمک کی هر میللتین وارلیغی و اونون بیر میللت اولاراق هووییتی، اونون یاشاییش خصیصه لرینده و میللی دیه رلر سیستئمینده گوزه دییر. ۴۰ ایل بولوت قاراچورلودان سونرا، اونون میللی دیه رلر حاققیندا و بیرلیک کونسئپتنیده ( concept ) وئریلمیش سوزونو، موعاصیر شاعیریمیز، ایسماعیل جمیلی باشقا سوزلرله بیان ائدیر:
 
اوز الییله باغبان باغی یولاندا
غونچه باغری یاریلماسین٬ نئیله سین؟
یار دیلیندن یادلار سوزون دویاندا
سئودالیلار داریلماسین نئیله سین؟
 
سوزون ائعتیبارینی و کلمه یا بوگونکو تئرمینولوژیده دیسکورسون مقامینی آذربایجانین یازیلی ادبییاتیندا قرنلر بوندان اونجه گورمک اولار. بوگون دیل شیناسلار میللتلرین اونودولموش هووییتلرینی و اینسانلارین مدنییت اوزره وارلیقلارینی اونلارین آنا دیلینین کولگه سینده آختاریرلار. گرچکلیک عالمینده بو سوال اونوموزه گلیر کی بو میللی قوووه نه دیر کی بوگون میلیونلار اینسانی اوز هووییت و کیملیکلری اوچون یولا سالیب و آیدینلادیبدیر؟. هووییت سوزوندن دانیشاندا ایکی جوره معنا بوردا منظور اولا بیلر. بیریسی فردی هووییت و ایکینجیسی جمعی یا میللی هووییت آدلانابیلر ( Collective Identity )
 
دئمک اولار دیلین باخیمیندان، آذربایجان میللتی اوز فردی و کولئکتیو هووییتینی ایران اراضیسینده آسیلی حالدا گوروب و بوگون اونا گوره دونیا کولتوره ل رونئسانس وضعییتینده، آذربایجان میللتی بو هووییتین آردیندادیر. فردی هووییت سیستئمی بیر میللتین فردی دیه رلرینی و یا خود اینسان حاقلارینی اونا گوسته ریر و هر فردی بیر میللته باغلاییر. فردی هووییت اینسانین کولتور مجموعه سینده معنا تاپیر و بو هووییت و وارلیغین تمل داشی و بینووره سی کیمی اولان فردین آنا دیلی حئساب اولونور، او دیل کی هر فردی بیر کولتورلو اینسان کیمی بیر میللته باغلاییر. ( کولتور کلمه سی حاقیندا بیر ایضاح لازیمدیر. بو کلمه لاتین اصلینده ( kulcurel ) شکلینده ایشله نمیش و بار وئره ن توپراق اوندان منظور اولاردی. سونرا یارادان بئیین´ه ده ایطلاق اولوندو ، اوول فیرانساجا و سورا اینگلیس دیللرینه وارید اولدو)* ائله اونا گوره او نئچه دیللی و مولتی کالچیر اولکه لرده ، کی بیر دیل رسمی و ایجباری دیل ائعلام اولور و دئسپوتیک سیستئم باشقا دیللری حاشییه ده ساخلاییب اولدورور، او اولکه لرده غئیر-ی حاکیم دیللرین صاحیبلری اوزلرینی بیر میللت اولاراق تبیین ائتمک ایسته ییرلر. میثال ایچون ایران توپراقلاریندا میللی هووییت موعضوسو چوخ بیر کومپلئکس حالتده قرار تاپیر. کئچن یوز ایلده، مشروطه اینقیلابیندان سونرا، مشروطه حرکاتینین باشچیلارینین آمال و آرزولارینی دفن ائده نلر، چالیشیبلار ایراندا یالنیز بیر دوولتی اولاراق جمعی هووییت یارادسینلار. او دا ایرانین رسمی دیلی فارسی اولماغینا گوره، بوتون میللتلرین ممالیک-ی محروسه دئییلن ایراندا، فارسلاشدیرما پروسئسینده، حاکیم هووییتییله آدلاندیرسینلار. برندا شیفر، اوز یئنی کیتابیندا، کی هاروارد اونیوئرسیته سی چاپ ائدیب، اطرافلی بو مساله حاققیندا آراشدیرما قاباغا آپاریبدیر. او دئییر: ریضا شاه خییابانی حرکاتیندان (۱۹۲۰) اینتیقام آلماق ایچون آذربایجان میللتینین دیلینی و وارلیغینی نیشانه گئدیب و فارسلاشدیرماق و آسیمیلاسییون سیاستلرینی تعلیمات و دوولتی ساحه لرده، رحمسیزلیکله ایره لی سوردو.
 
آمما هر نه یی دانماق اولسا دا، بیر بویوک تاریخی میللتی دانماق اولماز. اونا گوره ایران جمعییتی بو یوز ایلده پیسیکولوژیک بوحرانلارا معروض قالیب و آزادلیق و دئموکراسییا مفکوره لری بیر یئره چاتمامیشدیر. اوز اساسی و ایبتیدایی حاقلاریندان محروم قالان میللت نئجه بویوک شوعارلارا بئل باغلایابیلر؟ بوگون دیل اویانیشی، هووییت کامپانیاسی و میللی حرکات گوجله نمکده دیر. میللی دیه رلر، ازیلیب و بولاندیریلسا دا، اینسانلارین وارلیغینا باغلی اولماسینا گوره، نسیلدن نسیله ترانسفئر اولوب و مونتقیل اولونور. و بو دیه رلر فردی اولاراق او میللتین آحادینا سوسیال کاراکتئر و فردی کیملیک باغیشلاییر. اونا گوره بیر آذربایجانلی اوزونو بو عئلمی و آنتروپولوژیک زمینه ده بیر تورک دیللی آذربایجانلی گورور.
 
تاسسوفله دئمه لییم کی بوگون آذربایجان میللتی ایراندا اوز ضییالیلارینین بعضیسیندن قاباقجیل اولوب و اوز آنا دیللرینی مکتوب شکیلده اویره نیب و اونا بیر فورما وئرمک حالیندادیرلار. گئنه تاسسوف یئری وار کی بو ضییالیلارین بیر پاراسی هله اوز آنا دیلینی اوتوروب، بیر بیرلری ایله باشقا دیلجه توخونوب و توهمتلر دونیاسیندا سئیر ائدیرلر. ایراندان ائشیکده ، ایسوئچ یا سوئدده اردبیلی و مناف سببی و ایراندا حامد ایمان و آقای عزیزی بیکلرین آتیشمالاری و بیر بیرلرینه حواله ائتدییی ایتتیهاملار بیر نومونه منیم سوزومه حئساب اولونور. بو سیرا یازیلار آذربایجان ضییالیلارین آراسیندا، او دا اوز آنا دیللرینده خئیر، بیر آیری دیلده نه دن خبر وئریر؟. بوردا یالنیز گوله شمه و قودرت داواسی گوزه گلیر. بوردا "من" "من" دئمک عالمی گوزه گورسه نیر. شاعیریمیز بو عالمی، کی نه دیه رلی و یئرلی اوز آنا دیلینیزده تنقید، بلکه باشقا ساحه لرده یاریش گوسترمکدیر، بئله یازیر:
 
من من دئمک نه یه یارار آ دوستلار
"بیز" اولماساق بیر بیر بیزی بودارلار
سئودامیزین کورپه قارانقوشلارین
قودوز یادلار دیری دیری اودارلار
 
(بونا اشاره ائدیم کی فارسی و یا اینگلیسی و یوزلر باشقا دیللر، هامیسی فیلولوژی عئلمینده برابر مووقئعی و مقامی وار و بورادا بیر دیلی تاپداماق منظوروموز دئییل. ) آنا دیلی بیر "کامین گیراند " یا موشترک بیر زمینه بیر میللتین وارلیغیندا حئساب اولونور. اونلار بیر میللتین وارلیغینی، و وارلیغینین موعیین نیشانه سینی٬ کی دیل حئساب اولونور، اسکیک سانیرلار، اونلار نه اوصوللار ایله او میللتین وارلیغیندان مودافیعه ائده بیلرلر؟ و یا اونلار کی میللتین هووییت اوزه زه (؟) کولئکتیو حرکاتی و میللی اویانیش یولوندا چالیشمالارینا واهی ایتتیهاملارلا داش آتیرلار، اونلار گله جکده بو تاپدالانمیش خالقا نه جواب وئره جکلر؟
 
بو گرچکلیک گوندن گونه آیدینلاشیر و فردی هووییت و جمعی وارلیق حیسسی بیر قودرتلی نیرو کیمی چوخالیب، گوجله نمک ده دیر. بو دونیا مدنییتینده بیر ایشیقلی صحیفه کیمی پارلاییر. بونا گوره کی بیرله شمیش میللتلر یا "یونایتید نئی شینز" اوز چارتیرلاریندا میللتلرین وارلیغیندان و اونلارین دیللریندن موحافیظه ائتمه یی چوخ بیر اونه ملی وظیفه سانیب و بو ایشی دونیا مدنییتینی گوجله ندیرمک کیمی گورورلر. چونکو میللی وارلیغین "سوزچوسو" ، "آییق بئینی" و " جانلی سسی" هر میللتین آنا دیلیدیر. بوردا هر میللت، اوز یاشادیغی تاریخی توپراقلاردا اوز وارلیغینین دوامینی یوخاری سوییه ده ثوبوت ائتمک ایسته ییر و هر میللتین اعلا سطحیده وارلیغینین ثوبوتی و ایقتیداری اونون مکتوب ادبییاتی و دیل ایستاتوسونا باغلیدیر. ائله اونا گوره بو آرئنادا ساغ-سول و سن-من و یا قودرت مفکوره لری معنا تاپمیر. آخی شاعیر دئمیشکن:
 
"بیر دوستاقدا٬ بیر زنجیرده باغلیییق
منیم سنین٬ سولون ساغین یئری می؟
 
نه گوزه ل و نه قده ر مسولییتلی، مئهریبان و صفالی شاعیریمیز زامانین نبضینی و حرکاتین اوره یینده دویولن قلبین ایستکلرینی، دوشونور و بیزه ادبی بدیعی شکیلده فیکیر گوسته ریر. بو سوزدن نتیجه آلماق اولار کی دیل اویانیشی میللی حرکانین موتورو حئساب اولونور. بورادا اینسانلاری کونترول ائتمه فیکرینده اولانلار بیلمه لیدیرلر کی بو آرئنا بیر آچیق ، گئنیش و آیدین بیر یولدور. بوردا قارشیلاشمالار یئرینی بیرله شمکلرله دییشیر٬ ساواشما یئرینی صولح و باریش آلیر؛ بوردا داملا داملا، قطره قطره و بولاق بولاق سولار بیر یئره توپلانیب ، چایلار یارادیلمالیدیر. بورادا اینسانلار آراسیندا داها آر تیق ائحتیرام و داها درین ائعتیماد یارادماق لازیمدیر. شاعیر دئمیشکن بوردا "حال وار، داها قال یوخ". بورادا بیر میللت نبضی چالینیر و بیر توپلوم اوزونو شوعورلو "آنتیتئ" یا جمعییت کیمی معنا ائدیر. ائله اونا گوره بوردا آییرما، سئچمه، بیرینی حذف ائتمه سیاستینه یئر یوخدور.
 
بورادا آذربایجان میللتینین کوکلری و آنتروپولوژیک کاراکتئرلری و بیر تورک دیللی یونیک جامیعه اولاراق اونون حیاتیندا و تاریخینده ادب، هونر و اینجه صنعت آداملارینی دونه-_دونه یاد ائدیب ، عزیزله مه لیییک. شاعیرلر مجلسی قوروب، عئلمی بیرلیکلر یارادیب، اوز چیراغیمیزی اوزوموز یاندیریب و اوز ائویمیزی اوزوموز ایشیقلاندیرمالیییق. ائله اونا گوره بوردا هم تورپاق اسیری اولوب، رحمته گئده ن عالیملر، یارادیجیلار و بویوکلریمیز و هم حال حیاتدا اولان میللی آیکانلار و اندیشه صاحیبلریمیزی دونه_ دونه حورمتله ندیرمه لیییک. بیز آذربایجان گویونون پارلاق اولدوزلاریندان صاحیب چیخماساق، کیملردن گوزوموز وار کی اونلاردان صاحیب چیخسین و دیه رله ندیرسین؟. آذربایجانین تاریخینه دونوب بیر کوکلریمیزه سئیر ائتمک و بیر ده نسیللردن نسیللره، شفاهی حالدا تاپشیریلان امانتلر و اینسانی خیصلتلره دیققت اولونسا، کئچمیشیمیزده یول آلیب گلن سیرداشلاریمیز و بو میللتین کروانینین سروانلارین یاد ائدیب عزیزله مه لیییک. قالانلاریندان وارکن، ساغلیقلاریندا حورمت گوسته ریب، و گئده نلرینین ایدئاللاریندان درس آلمالیییق. و گوندن گونه شفاهی متنلری کتبیله شلدیریب و بو میللتین یادداشلارینی مکتوبلاشدیرمالیییق. هر کس بو یولدا بیر آددیم آتیرسا، بو یول داها گوجلو، داها قودرتلی اولار. اوستاد رحمان اسداللهینین قارمانین سسی بوگون اوسترالییا´نین جزیره لریندن توتدو رئیال کانادا´نین تورونتو، مونترال، ونکوور و اوروپا´نین اولکه لریندن اوجالیر. بو صنعتکارین یاراتدیغی اثرلر و آذربایجانین موقاماتینین قودرتلی پارچالاریندان وئریلن نومونه لر بیر میللتین وارلیغینی عکس ائدیر. بوگون بو اوستادی باغریمیزا باسیب عزیزله مک بیزیم بورجوموزدر. بو گویون اولدوزلاری آزالماییر٬ ریال(؟) چونکو بیر میللتین وارلیق یولودور. میثال اوچون عاشیق عبدولعلینین سازینین سسی کسیلسه ده، اونون اثرلریندن ایلهام آلان یئنی عاشیقلار ,عاشیق عبدولعلینین ه یئنی پارلایان اولدوزلار یارانیر و بویله دیر "بو کروان اوز یولوندان قالمیر. آخ نه اولوب بیر بیریمیزین جانینا دئشموشوک؟
 
بونا گوره بوگون آذربایجان دییاسپوراسیندا اولان اورگانلار و میثال ایچون اودلار یوردو رادییوسو کیمی بیر سس و یا تورنتودا فعالییت گوسته رن ، دوکتر براهنی و امکداشلاری آدینا ثبت اولان " بنیاد آذربایجان"، هامیسی بیر میلی اورکئسترین پارچالاری و بیر کوتله نین دویولن قلبی و ترننوم ائدن نغمه کارلاری حئساب اولونور. بو میللی اورکئستره هارمونی و بیرلیک داها اونه ملیدیر. بوگون یئنی نشر اولوب، یاییلان ژورناللار، گونده لیکلر، یئنی دوغولان مئدییالار، اولسون رادییو یا تئلئویزییون، آذربایجان میللتینین وارلیغیندان سوز آچانلاردان یاد ائتمه میز گره گدیر. تبریزده نشر اولان دیلماج ژورنالی اونلارین بیر نومونه سیدیر. دیلماج بوگون بیر میللتین مکتوب ادبییاتینا آریرادی (؟) و بیر یئنی صحیفه آچدی.
 
بوگون انفورماسییا عئلملرینین دوورانیندا، فیکیرلر و اندیشه لر چوخ سورعتله دونیایا داغیلیر و اینتئرنئت وسیله سی ایله هر یئرده گورسه نیر. آذربایجان میللتی بو دیه رلی ایمکاناتدان یارارلانیب و اولدوغو قده ر ایستیفاده ائدیر. ائله بو گونلر مینلر آذربایجانلی ریال (؟) اونلار کی عئلمی اولاراق اوز وارلیق و مدنییتینی باشقا میللتلر کیمی معقول یوللارییله ایزله ییرلر، حجت الاسلام عظیمی قدیم´ین یازیلارینی گوروب و بو عالیمین اوره کدن قالخان سوزلرینی آنلاییرلار. بو مئیداندا اینسانلارین حوقوقو نظرده آلینیر . بو عالیم ده آقای کروبییه، کی اوز همکاری حئساب اولونور، چوخ منطیقله دانیشیر و یازیر کی بو دفعه بیز شوعارلار اینانمادان، وئریلدییی قووللارا عمل گوزله ییریک و اوز هووییت و میللی دیه رلریمیزین یولوندا ایشه دوام ائدیریک دورمادان.
 
دوغرودان دا هامی بیر جور فیکر ائتسه، داها اینسانلار آراسیندا سوزون و دیسکورسون مقامی نه اولار؟. اونا گوره ده چئشیتلی فیکرلرله بیرلیک تاپیب، محببتله یول گئتمک، اینسانین مدنی قودرتینین نیشانیدیر.
 
آیریملاردا بیرلیک تاپا بیلمه سک
یوز ایللرین قات دویونو آچیلماز
یئنی اوفوقلره اوچا بیلمه سک
بار وئرمه ده یئنه سولار گلن یاز
 
بوردا یئلی کی من برندا شیفرین( Brenda Shiffer ) یئنی کتابینا ایشاره ائدیم. بو یازیچی کی کتابین هاروارد اونیوئرسیته سی ۲۰۰۲ نجی ایده نشر ائدیب، آذربایجان میللتینین تاریخ بویو "هووییت" و کیملیک چلیشگیلرینه ایشاره ائدیب و یازیر کی آذربایجان میللتی تاریخ بویو عدیده موشکوللر و پروبلئملرله معروض اولورسا دا، هئچ زامان اوز کولئکتیو هووییتیندن بیر میللت اولاراق ال اوزمه میشدیر. حتتا پهلوی سولاله سینین لاپ شیددتلی خفقان و باسقی زامانی یئنه اوز میللی هووییت، دیل ویجدانی، و جمعییت عرقیچیایقی (؟) مطرح ائتمیشدیر.
 
کیمدیر کی ستارخان´ین، شئیخ محممد خییابانی´نین و یا دئموکرات فیرقه زامانی یارانمیش آزادلیق آتموسفئرلرینی دانابیلسین؟ او زامانلار آز موددتده چوخ ایشلر گوروندو و آیت الله میرزا عبدالله مجتهدی اوز یئنی کتابیندا، "بحران آذربایجان" آدلی خاطیراتیندا او ایصلاحاتا ایشاره ائدیر. برندا شیفر کیتابینین ۴٨ نجی صحیفه سینده بئله یازیر:
 
ریضا شاه چالیشیردی بیر ایرانلی ناسییونالیسمی هامییا تحمیل ائتسین. و دوولتی هووییتی یا فارسی هووییتی بوتون ایران خالقلارینین هووییتی آدلاندیرسین . و دیگر دیل و مدنییت صاحیبلرینی بو فارسی هووییتده اریدسین و ایستیحاله ائتسین. بونا گوره ۱۹٣۰ نجی ایلده آذربایجاندا چوخ یئرلرین آدینی فارسجا چئوردیلر. او یازیر کی: موعللیملر دوولتی فیشار و زور ایله مجبور اولدولار کیلاسلاردا فارس بیلمه ین٬ درسه گلن اوشاقلارا فارسجا تعلیمات و پئداگوژی ایشلرینی ایره لییه آپارسینلار. آمما بو ایش یئریمه دی. ریضا شاه آذربایجان میللتینی چوخ شیددتله تنبیه ائتدی. ریضا شاه خییابانی حرکاتیندان سونرا کی ۱۹۲۰ نجی ایللر باش وئردی٬ آذربایجان میللتی ایله دوشمنلیق توره تمیشدی. بو شاه اینتقام آلیردی. ائله بو زامان مووجود وضعییتین ضرورتینه گوره آذربایجانین گورکملی تاریخچیسی، سید احمد کسروی بیر طرفدن چالیشیردی بیر آذربایجانلی اولاراق اوز دیلینین اوستروکتورلارینی آراشدیرسین و بیر هووییت اوزونه قاییل اولسون، بیر طرفده زامانین فاسید و ییرتیجی حاکیملری ایله ال به یخه اولموشدو و دفعه لر اوز یازیلاریندا و نوطقلرینده حاکیم آپاراتین فاسید سیستئمیندن تنقید ائتمیشدی. کسروی زامانی میللی اویانیش و کولتوره ل رونئسانس ، هابئله وارلیق کونسئپتی شووئنیستلرین توز تورپاقلارینا بورونموشدو. بیر طرفدن ده میللتیمیزین ، خود کسروی یازدیغی کیمی، دورد نفردن اوچ نفری ساوادسیزیدی. بوگون انفورماسییا اوتوبانلاری سبب اولوب یازیلار، سندلر، و چئشیتلی مدرکلر سورعتله الدن اله گزیب و اوزاقدا٬ یاخیندا میللتین الینه چاتسین. ائله بوگون بو اویانیش، بو دوشونجه لر و بو هووییت شیناسلیق نظرییه لرینین مطرح اولونماسی دونیانین موعیین وضعییتیندن ناشی اولور. برندا شیفر میلیونلار آذربایجانلینی فارسلاشدیرماق پروسئسینه ایشاره ائدیب و اوز کیتابیندا سید احمد کسروینین ضیدد و نقیض یازیلارینا دا ایشاره ائدیب و چوخ اطرافلی بو ساحه ده معلومات وئریر.
 
آمما تاریخ چارلی چاپلین دئمیشکن بیر عدالت و اینسان پرور قاضی کیمی اوز صحیفه لرینده قیزیل سویونان داستانلاری و واقیعه لری یازیب و گوزه ل آخیر عاقیبت یاراتدی. او دئسپوتیک سولاله زامانی ۴ میلیون آذربایجانلی اگر ائولری، زمیلری، بوغدا آنبارلاری یاندیریلدی، تبریز´ین مئیدانلاریندا تورکی کیتاب یاندیرما جشنلری توتولدو، بوگون ٣۰ میلیونا یاخین آذربایجانلی باشی اوجا٬ آنلی آچیق اوز کوکلری اوسته دورماغا چالیشیر و اوز هووییت پارچالارین بیر یئره توپلاییر. میللی دیه رلر توز تورپاق آلتیندا قالسا دا، تورکی کیتابلار قالاق قالاق یاندیریلسا دا، میللی وارلیق آرادان محو اولابیلمز. او کیتابلارین کوزلریندن بوگون بیزیم مدنییتیمیز رونئسانس حالیندادیر. بو یولو سئچیب و گئده نلرین سایی گوندن گونه آرتیر. بو یول وارلیق یولو، صولح یولو، بیر میللتین مدنییت و کرامت یولودور. اونا گوره بوگون آذربایجان´ین دیلینین یئنی اوفوقلره قالدیریلماسی بو مدنییتین ساتینی (؟) آلماق کیمیدیر. بو یول چوخ بیر زولال و آیدین یولدور. اونا گوره بورادا دورولوق وار٬ بولانماق یوخ.
 
یئرسیز یئره اوخ آتمالار نه گره ک
کوزمک هله باغلامامیش یارامیز
بیر داملا سئوگییه حسرتکن اوره ک
نه دن بئله بولانیقدیر آرامیز.
 
فردی هووییت هر اینسانا کرامت معناسینی جانلاندیریر. او کرامت کی بیر سیرا عالیملر اونو اینسانین ایلاهی و ایرثی حاقلاریندان بیلیرلر. بو حاققین بیرینجیسی آنا دیلینین حورمتیدیر. آنا دیلی هر اینسانا بیر ریشه حئساب اولونور. اینسان بیر کوتله وی مووجود اولاراق اوز ائلینین تاریخی٬ عادت عنعنه لرینی بو دیلی ایله بیان ائدیر و اوز مدنییت و وارلیغینی دونیا مدنییتینه باغلاییر. بو کرامت بیر میللتین میللی وارلیغینی گوسته ریر . آنا دیلی لکه له نیرسه، ائله بیر کی بیر اینسانین کرامتینه توخونولور. ( Implicit dignity )
 
میللی دیه رلر سیستئمینی چئشیتلی عئلملر آراشدیریب و هر بیر عئلمی ساحه ده، میثال ایچون پیسیکولوژی یا روان شیناسلیق و سوسیولوژی یا جامیعه شناسلیق و آنتروپولوژی یا اینسان شیناسلیق ، هره سی بیر باخیمدان بو مووضوعنو آراشدیریب و بو دیه رلر و ارزیشلرین اهمییتینی آیدینلادیرلار. بوگون بو دیه رلر بیزیم شئعر، ادبییات، اینجه صنعت، و یازیلی ادبییاتیمزدا زولالییتله گوزه دییر و آذربایجان میللتینین یونیک کاراکتئرلرینی گوسته ریر. بو دیه رلر سیستئمی بوتون ایجتیماعی ساحه لرده آذربایجان میللتی ایله یاشاییر. بو دیه رلر ایش ، یارادما، چالیشما ساحه لرینده اوزونو گوسته یر و بو میللتی بیر چالیشان و یارادان بیر میللت کیمی تانیتدیریر. چالیشقان میللت باشی اوجا اولماقلیغی و یادلارا باش ایمه مه مه یی اوزونه بیر میللی دیه ر سانیر. ائله بو همان کرامت و فردی هووییتدن نشات تاپیر. هر میللتین " سوزچوسو"، " "دوشونن بئینی" و او میللتی دونیا راداریندا عکس ائتدیره ن، او میللتین دیلی و یاراتدیغی مکتوب اثرلریدیر. میللتلر دیل چشمه سی ایله اوز تاریخی ریشه لرینی سوواریب، و وارلیقلارینی بو گونه دک چاتدیریبلار. آذربایجان میللتی بیر تورک ریشه لی و تورک دیللی میللت اولاراق دیل شیناسلیق عئلمینین تاکسانومی ( Taxonomy ) یا طبقه بندی سینده اوزو بیر دیل عاییله سی ایچینده یئر تاپیر. دونیا شوهرتلی تاریخی دیل شیناس، مریت روهلن، اوز دیه رلی اثرینده، "دیلین ریشه لری تاریخده" The Origin of Language , آذربایجان میللتینین تورکی دیلینی ایضاحاتلا تشریح ائده ر.**
 
*-کولتور کلمه سی حاققیندا بو قلم صاحبیندن نشر اولونان کیتابا، "رساله ای در باب فرهنگ" موراجیعه ائده بیلرسیز. و یا بو اینتئرنئت نیشانه سینده www.dadizade.blogspot.com اونو گوره بیله رسیز.
 
_شیفر، برندا ، "ایران و آذربایجان میللیتینین هووییت چلئنجی" هاروارد اونیوئرسیته سی.
Iran and the Challenge of Azerbaijani  The Challenge of Azerbaijani Identity, Borders and Brethren ,
Brenda Shaffer, Harvard University Press, ۲۰۰۲
_** ضییا گوی آلپ اوز معروف اثرینده،" تورکچولویون اساسلاری" بو ساحه ده چوخ عئلمی اولاراق نظر وئریبدی.
_مریت روهلن، ریشه یابی زبان مادری      Merit Ruhlen ,