• باردیگر صیادان می توانند حداقل دربخشی از دریاچه ای که روزگاری از طرف زمامداران اتحاد شوروی سابق به مرگ محکوم شده بود ماهی صید کنند. صیادان این روزها خوشحال هستند که حداقل می توانند کبول، خاویارو ماهی حلوا را در آرال صید کنند ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
شنبه  ۲۲ ارديبهشت ۱٣٨۶ -  ۱۲ می ۲۰۰۷

تا چهل سال پیش دریاچه آرال چهارمین دریاچه بزرگ دنیا بود. برپایه تصمیمات نابخردانه حکومت شوروی و با هدف گسترش و توسعه کشت نوع خاصی از پنبه که مشابه آن تنها در اطراف قاهره کشت می شود – الیاف این پنبه مرغوب بیشتر برای بافت شلوارهای جین و پارچه های مشابه بکار می رود و کشت آن مستلزم مصرف آب زیاد است. برای برداشت هر کیلو پنبه باید ۷۰۰۰ لیتر آب شیرین مصرف کرد.
شوم گل پانباچوف ۷۴ ساله در حالیکه قرآنی را در دست دارد در کلبه خود نشسته. او صید ماهی در آرال را درسال ۱۹۴٨ آغاز کرد. در آن زمان دریاچه آرال مملو از انواع ماهی های قابل صید بود. او که در بخش ازبکستان دریاچه زندگی می کند، تعریف می کند که امروز تنها یک نوع ماهی در این بخش از دریاچه می توان صید کرد و آن نیز ماهی است که تخم آن توسط مسئولین محیط زیست در آب دریاچه کشت شده است. بخش اعظمی از آب دریاچه برای همیشه از بین رفته است. سیمای سوخته این پیرمرد شاهد یکی از دردناکترین فاجعه های زیست محیطی در آسیای میانه بوده است که پی آمدهای سنگین اجتماعی، انسانی، طبیعی و اقتصادی بهمراه داشته است.
شوم گل تعریف می کند که در اوائل دهه‍ی پنجاه قرن پیش زندگی در اینجا بگونه ای دیگر بود. در آن سال ها ما با کمک دولت تازه صاحب قایق های بزرگتر ماهیگیری و نیز تورهای ماهی گیری بهتری شده بودیم. چندسال بعد صاحب کشتی ماهیگیری و سوخت آن نیز شدیم. کارخانه کنسروسازی با تمام ظرفیت خود در منطقه کار می کرد.
او بخاطر می آورد که آب دریاچه در سال ۱۹۶۵ شروع به کم شدن کرد و در سال ۱۹٨۵ فاجعه چهره خود را به نمایش گذاشت. درآن سال ها دیگر ماهی جهت صید و فروش به کارخانه باقی نمانده بود. معدود ماهی هائی که در آبگیرهای باقی مانده از دریاچه یافت می شد، توسط افراد بیکار صید می شدند تا در بازار روستاها بفروش برسند.
علت این فاجعه دردناک زیست محیطی این بود که کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی در مسکو در سال های پایانی دهه ۱۹۵۰ قرن گذشته تصمیم گرفت که کشت پنبه در جمهوری های ازبکستان و ترکمنستان و تاجیکستان را در مقیاسی وسیع گسترش بدهد. جهت پیشبرد چنین پروژه‍ی فاجعه باری نیاز به منابع فراوان آب شیرین بود. به این منظور آب دو رودخانه بزرگ یعنی آمودریا و سوردریا که آب آنها به دریاچه می ریخت منحرف شدند. این دو رودخانه‍ی بزرگ که از رشته کوه های پامیر و تیان شاه در شرق سرچشمه می گرفتند منابع اصلی آب شیرینی بودند که آب آن ها به دریاچه می ریخت.
کانال های بزرگی جهت هدایت آب این دو رودخانه به سمت دشت های کویری و استپ های ازبکستان و ترکمنستان که قرار بود به کشتزارهای بزرگ پنبه تبدیل شوند، ساخته شد. دیری نگذشت که هزاران تن از انواع و اقسام کودهای شیمیائی در محیط های اطراف پاشیده شد. پس از این بود که نابودی محیط طبیعی اطراف آغاز و همزمان آب دریاچه شروع به کم شدن کرد.
دریاچه آرال زمانی حدود ۶۵۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت داشت و در دو جمهوری ازبکستان و قزاقستان واقع شده بود. حالا از آن دریاچه وسیع که زمانی زیستگاه انواع و اقسام پرندگان کمیاب و نیز محل رشد و نمو انواع و اقسام روئیدنی های ویژه بود، چهار دریاچه کوچک بر جای مانده است که بخش شمالی آن در قزاقستان قرار گرفته است.
رهبران پنج جمهوری آسیای میانه تازه اسقلال یافته یعنی ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان فاجعه را از نزدیک می دیدند و ضرورت اتخاذ راه حلی عاجل و منطقی جهت جلوگیری از گسترش آن را احساس می کردند. ولی متاسفانه رهبران دو جمهوری ازبکستان و ترکمنستان حاضر نشدند که از درآمد مختصر حاصل از کشت پنبه چشم بپوشند و راه حل مناسبی اتخاذ نمایند.
عدم چاره اندیشی جمعی باعث شد که هر روز آب دریاچه کمتر شود و کویر جای آب و سرزمین های سبز را بگیرد. با کم شدن آب شیرین غلظت نمک در آب بجا مانده بالا رفت و پس از آن وزش بادهای شدید باعث شد تا سم های شیمیائی باقی مانده از کودهای شیمیائی همراه با نمک به مناطق اطراف پراکنده شوند که به نوبه خود باعث فرار پرندگان و از بین رفتن پوشش گیاهی منطقه شد. بیماری های گوناگون به جان انسان ها و حیوانات بویژه در مناطق فقیرنشین جمهوری ازبکستان چنگ انداخت.
درجمهوری ازبکستان در طی چند سال اخیر یک و نیم میلیون بیمار که از آن جمله صدهزار مورد بیماری سل مشاهده شده است که علت آن فقط و فقط خشک شدن آب دریاچه آرال ارزیابی شده است.
آب آشامیدنی که مردم این مناطق در حال حاضر مصرف می کنند دارای غلظت نمکی معادل ۱،٣ درصد است. وجود چنین درصدی از نمک در آب آشامیدنی باعث اختلال در عملکرد کلیه ها و جگر انسان ها شده و آنها را آماده پذیرش هر گونه بیماری می کند.
ناز باجین موسی بایف شهردار منطقه آرال در جمهوری قزاقستان برای خبرنگاران بی بی سی تعریف می کند که چگونه فرستادگان دولت اتحاد شوروی در تاشکند پایتخت ازبکستان جلسه تشکیل دادند تا پروژه خود را به اطلاع مسئولین محلی برسانند. یکی از حاضرین در جلسه از مسئول پروژه سئوال کرد که سرنوشت دریاچه آرال چه می شود؟ مسئول دولتی پاسخ داد "آرال مرگی زیبا و تاریخی خواهد داشت." ولی واقعیت خلاف این را نشان داد. آرال را بیرحمانه بقتل رساندند.

دولت قزاقستان با بهره گیری از یک وام صد میلیون دلاری از بانک جهانی در طی چند سال اخیر موفق شده است سدی عظیم در بخش جنوبی دریاچه احداث نماید. احداث این سد باعث شده است تا آب دریاچه در بخش شمالی آن حدود ۴۰ درصد احیاء شود.
موسی بایف تعریف می کند که ماهی ها دوباره در دریاچه یا حداقل در بخش شمالی آن فراوان شده اند و صیادان می توانند باردیگر د رآرال ماهی صید کنند. برودت هوا افزایش یافته و ابرها برگشته و بارش باران در منطقه بیشتر شده است. گرچه هنوز تا احیای کامل بخش شمالی دریاچه و رسیدن آب به ساحل قبلی چهل کیلومتر فاصله است ولی امیدواری زیاد است. قرار است با کمک یک وام ۱۲۶ میلیون دلاری دیگر از بانک جهانی امر احیاء دریاچه تکمیل شود. طبق برآورد مسئولین پروژه در سال ۲۰۱۰ تقریبا بخش شمالی دریاچه کاملا احیاء خواهد شد. موسی بایف درپایان سخنان خود می گوید:
دولت قزاقستان تمام تلاش خود را در جهت احیاء بخش شمالی دریاچه آرال خواهد کرد. بقیه آن وظیفه دولت ازبکستان است. گرچه شاید تاکنون دیر نیز شده باشد.