• در دویستمین سالگرد تولد مارکس، زمان آن فرا رسیده است که دو بخش اندیشه ی مارکس را از یکدیگر جدا سازیم. دو بخش اندیشه مارکس یکی نظریه ی ساختار زندگی اجتماعی است و دیگری تصور رهایی وصل به مبارزه ی طبقاتی. این دو بخش اندیشه ی مارکس به یکدیگر وصل هستند. مارکس رهایی را، چه به صورت خواست و چه به صورت یک امکان، امری وابسته به تحول ساختار اجتماعی می داند. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
آدينه  ۱۴ ارديبهشت ۱٣۹۷ -  ۴ می ۲۰۱٨

در دویستمین سالگرد تولد مارکس، زمان آن فرا رسیده است که دو بخش اندیشه ی مارکس را از یکدیگر جدا سازیم. دو بخش اندیشه مارکس یکی نظریه ی ساختار زندگی اجتماعی است و دیگری تصور رهایی وصل به مبارزه ی طبقاتی. این دو بخش اندیشه ی مارکس به یکدیگر وصل هستند. مارکس رهایی را، چه به صورت خواست و چه به صورت یک امکان، امری وابسته به تحول ساختار اجتماعی می داند. به باور او از دل پیدایش و تحول جامعه ی سرمایه داری نیرویی زاده و شکل می گیرد که آزادی را به گونه ای جهانشمول برای تمامی انسانها و از هر شکل از انقیاد می جوید. رهایی در کمونیسم تحقق پیدا می کند، در جهانی یا جامعه ای که در آن از تقسیم کار نشانی نیست، ضرورت آزادی را محدود نمی سازد، انسان از سر میل و شور کار می کند و تضاد بین انسان و طبیعت و بین انسانها به اتمام رسیده است. مارکس بر آن است که کمونیسم نه در راستای خواست انسانها که در امتداد پویایی سرمایه داری، شکوفایی توان تولیدی انسان و انکشاف تاریخی جامعه به امری ممکن تبدیل می شود. خواست انسانها، در هیأت اراده ی سازمانیافته ی پرولتاریا آنرا از یک امکان به واقعیت تبدیل می کند. ولی صدایی در آثار مارکس هست که از رهایی به سان یک خواست ناگهانی، یک چشم انداز رخدادی سخن می گوید. این شکل از رهایی در فرایند اعتراض و مبارزه برای توده ها موضوعیت پیدا می کند و بیش از آن که درک معینی از آن وجود داشته باشد به صورت امر تجربی مطرح می شود.

مارکسی که امروز در جهان شناخته شده است مارکس (بخش) اول است، مارکسی که بررسی های اقتصادی و اجتماعی اش شهره ی جهان هستند. مارکسی که ساز و کار سرمایه داری را می شکافد، رابطه زیر بنای اقتصادی و روبنای ایدئولوژیک جامعه را آشکار می سازد و جایگاه مبارزه ی طبقاتی در تکوین تاریخ را توضیح می دهد. این مارکس همه را حیرت زده از عمق و به روز بودگی بررسی ها و دستاوردهای نظری خود ساخته است. پیشتر به علمی بودن این بخش از بررسی ها و استنتاج ها نیز زیاد اشاره می شد. حتی در دهه های شصت و هفتاد، آلتوسر که شاید بتوان او را مهمترین نظریه پرداز دو پارگی اندیشه مارکس دانست بر علمی بودن نظریه های مارکس اول تأکید می ورزید. امروز اما اصراری بر علمی بودن وجود ندارد، ولی به جای آن اصرار بر واقع گرایی، طراوت دائمی، دقت و روشمندی بررسی های او را داریم. توجه جهان آکادمیک در دوران معاصربه مارکس در این چارچوب قابل فهم است. مارکس اول مارکسی است که از آن می توان برای فهم جهان، توضیح پدیده های اجتماعی و درک سیر تحولات بهره جست. این مارکس همچنین آنگونه که خود او در تز مشهور یازدهم مشخص ساخته ابزار نقد و حتی زیر و زبر ساختن جهان را در اختیار ما قرار می دهد. بررسی های او زمینه های تحول رادیکال را مشخص می سازند.

مارکس (بخش) دوم رخداد محور است. رخدادهای دوران ساز سیاسی را بررسی می کند ولی نگاهش به دنبال مبارزه ای است که طبقات اجتماعی پیش می برند. طبقات ریشه در ساختار اقتصادی و اجتماعی دارند ولی به گاه رخدادها و در وسط میدان سیاست با توجه به شرایط و در کناکنش با دیگر نیروها، چه دوست و چه دشمن، مبارزه را پیش می برند. رهایی اینجا پروژه ی هر نیرویی نیست بلکه بطور عمده ی مسئله ی پرولتاریا است، پرولتاریایی که رهایی از سرکوب اجتماعی و سیاسی را می جوید. مارکس دوم چهره ی دیگری از رهایی را به نمایش می گذارد، چهره ی حاشیه ای و اعتراضی رهایی. رهایی در این برداشت وصل به رخداد و مبارزه جمعی است؛ افقی مقابل خود ندارد. متمرکز بر اینک و اینجا حوادث تاریخی است. از استیصال و سرکوب بر می خیزد. برای لحظه ای می درخشد و به فنا می رود. کسری از کسر آثار مارکس به آن به صورت موضوع اختصاص یافته است ولی مشخص است که او در بررسی های تاریخی اش دغدغه ی سرنوشت پرولتاریا در عرصه ی نبرد برای رهایی دارد. اگر رهایی یکم رهایی عقلاییِ نطام مندِ برخاسته از سیر تاریخ است، این دومی رهایی خود جوش برخاسته از شور اجتماعیت و سرزندگی است.
   
نزد مارکس اول، رهایی وصل به ساختار اجتماعی و سیر تحول آن است. در فرایند تکوین اجتماعی، در آغاز بورژوازی و سپس پرولتاریا تلاش سازمان یافته ای را برای رهایی از انقیاد نظمی کهنه پیش می برند. بورژوازی در نهایت جامعه ای طبقاتی بر مبنای استثمار نیروی کار را بنیان می نهد ولی در این فرایند بازاری رها از قید فرهنگ و دولت ملی، کارکردهایی آزاد از سلطه ی سنت و پرولتاریای رها از هر گونه وابستگی می آفریند. با بنیان نهاده شدن جامعه ی بورژوایی، پرولتاریا پرچم رهایی را بر می افرازد. پرولتاریا به قصد بنیان گذاری جامعه ای یکسره رها از نظم طبقاتی، آزادی از سلطه ی مالکیت بر ابزار تولید و ساختار بسته اجتماعی مبارزه می کند. در اصل ولی این رشد نیروهای مولده است که فروپاشی نظم کهنه را رقم می زند. در خوانشی ساختاری از آثار مارکس می توان از فروپاشی یکسره ی جامعه بورژوایی در نتیجه ی رشد نیروهای مولده و تناقضات درونی ساز و کارهای آن سخن گفت. تولید انبوه ی که در توان مصرفی نیروی کار هر چه ارزانتر شده ما به ازایی نمی یابد، فقر روز افزون توده های کارگر و بحرانهای ادواری بیش از پیش عمیقتر سرنوشتی سیاه را برای نظم اقتصادی و همچنین توده های مردم رقم می زند. در نهایت پرولتاریا باید جامعه را از فروپاشی و فلاکت برهاند. پرولتاریا به نوعی فرا خوانده می شود که مسئولیت بازسازمانده ی نظم را به عهده گیرد و آینده ای متفاوت را برای جامعه رقم زند.

شور رهایی

نزد مارکس دوم، رهایی به صورت خواست یا به عبارت دقیقتر شور چهره نمایی می کند. رهایی اینجا شوری نهفته در وجود تاریخی انسانهایی است که یک طبقه سرکوب شده را تشکیل می دهند. این شور نیروی ستیزه جویی خود را از خشمی انباشته شده در فرایندی تاریخی و غروری برآمده از نگرش به توان و جایگاه اجتماعی خود بر می گیرد. آنچنان که مارکس خود به دقت نشان می دهد، در قیام ژوئن ۱۸۴۸و قیام کموناردها در پاریس به سال ۱۸۷۱ پرولتاریا به گاه بروز گسست سیاسی-اجتماعی یا آنگاه که خود را را در معرض تهاجم می بیند در جهت رهایی بر می خیزد. فرجام خیزش شکست است. شکستی نه نتیجه ی رخدادهای نا مترقبه یا اشتباهاتی معین که نتیجه ی نا به هنگامی خیزش. شور رهایی نه در لحظه ی تعیین شده تاریخی بر آمده از تکوین اجتماعی که در لحظه ی ناخواسته در تاریخی از جا در رفته فوران پیدا می کند. رهایی اینک از حاشیه به متن می آید. اعتراضی است به سیر سازمانیافته ی تاریخ، حرکتی است بر خلاف عقلانیت نهفته در سیر تکوین جامعه ی مدرن.

این رهایی دوم که می توان برای تدقیق بحث نام شور رهایی بر آن نه یم وصل به انگاره های پیروزی تاریخی، آینده و جامعه ای متفاوت نیست. اینرا از برداشت مارکس از قیام ژوئن و نقدی که متوجه کموناردها می سازد می توان فهمید. شور رهایی لحظه ای را می جوید که بازیگری کند. مهم رقص یا بازیگری در صحنه ای است که می توان آنرا به سرعت بر پا ساخت. این انگار وضعیت است که ندا در می دهد که به استعاره ی مشهور "گل همینجاست. اینجا برقص!" بورژوازی و مهمتر از آن جبر تاریخ، فرایند رشد نیروهای مولده با تمام قوا به انتظار آن ایستاده اند تا ختم نمایش را اعلام کنند. شور رهایی معطوف به تجربه ی لحظه ای رهایی است. لحظه را می توان تا یک روز، یک ماه یا در بیشترین حد در کمون پاریس چند ماه و بطور دقیق هفتاد و دو روز تداوم بخشید ولی به زمانبندی تاریخی نمی رسد. رهایی امر اینک و اینجا است. در چارچوب انکشاف تاریخی نمی گنجد و از آنرو از اساس با مبحث تکوین تاریخ در تضاد قرار دارد.

حرکت برای رهایی گره خورده به احساس رهایی است. اراده ی رهایی از دل حرکت و کنش جمعی بر می خیزد. اینرا مارکس در بررسی قیام ژوئن و قیام کموناردها به ما می گوید. در خیزش، در سازمانده ی مبارزه، در مقاومت، رهایی به دست می آید. در داغی کنش، در گرمای آفرینش رخداد، در رقم زدن تاریخ، تجربه ی رهایی رقم می خورد. آسایش، آسودگی و احساس خشنودی (از آنچه که رخ داده) زهری مهلک برای آن است. انسان شورشی را به خانه، به حوزه ی زندگی خصوصی، می فرستد. سرکوب بورژوازی همچون نظم آن با تفنگ و توپ یگانگی با جمع، با کنشگری و با رخداد را در هم می شکند و انسان را بیگانه با خود می سازد. از خود بیگانگی آفریده ی سرمایه داری شاید در کمونیسم از بین برود ولی پیش از در خیزش انقلابی از وجود انسانها رخت بر می بندد. رهایی آنگاه فرا می رسد که کنشگری و احساس سرزندگی برخاسته از آن از قید ساختارها و جبر اجتماعی رهایی می یابد.

خواست رهایی همچون خواست قدرت نیچه امری هستی مندانه است. ساختار اقتصادی-اجتماعی و سیر تکوین اش بر آن اثر می نهند ولی آنرا نمی آفرینند (یا نابود نمی سازند). درست همانگونه که خواست قدرت شکلی بیمارگونه و کین توزانه می تواند پیدا کند، خواست رهایی نیز می تواند شکلی کژیده یابد و محدود به خواست تجربه ی آزادی شود. آزادی پدیده ای است که بورژوازی مدام وعده ی آنرا به شهروندان می دهد. آزادی بورژوایی در شکلهای گوناگونی تحقق پذیر هستند. از آزادی از فقر و گرسنگی در پرتو کارکرد کار آمد سرمایه داری تا آزادی در مصرف و گزینش سبک زیست؛ از آزادی اندیشه و بیان تا آزادی در رقم زدن سرنوشت خویش در دموکراسی لیبرال. مارکس در نقد ایدئولوژی خود پرده از این فریب بر می درد. آزادی در قلمرو ضرورتهای جامعه بورژوازی بی معنا است، زیرا خواستها و نیازهای اصلی انسان را نمی تواند در بر گیرد، و آنهنگام که این جامعه از تاریخ بشری رخت بر می بندد دیگر در غیاب ضرورت آزادی معنا ندارد. ضرورتهای جامعه ی بورژوایی ضرورتهای تاریخی جامعه ی تولیدی، مصرفی و طبقاتی هستند. رهایی از آنها در درهم شکستن آنها معنا مند است. آزادی از قید و بندهای آنها فریبی است که ایدئولوژی (بورژوازی) کار اشاعه ی آنرا به عهده دارد.

خواست رهایی آتشی نیست که بتوان خاموشش کرد و خاکسترش را به باد داد. بورژوازی خود آنرا مدام شعله ور می سازد. اینرا مارکس در یکایک نوشته های خود باز می گوید. از یکسو بورژوازی خود در نزاع هایش با نیروهای دیگر پرولتاریا را به صحنه های نبرد می کشاند. از سوی دیگر شرایط کار و زندگی را چنان سخت می سازد که کمتر کسی را خشنود از وضعیت موجود به جای می گذارد. بورژوازی با تبدیل نیروی کار به کالا، از خود بیگانگی را در عمق وجود انسانها جای می دهد تا دیگر هیچکس نتواند خود را در وجود انسانی خویش به صورت موجودی زنده، هوشیار و هدفمند تجربه کند. شرایط کاری که مدام بدتر و ضرب آهنگ کاری که مدام شدید تر می شوند کوچکترین دلخوشی را از زندگی حذف می کنند. بحرانهای ادواری زندگی بسیاری را به فقر و فلاکت می نشاند. با اینهمه نمی توان عارفانه به تماشای جهان بسنده کرد و به درون خود خزید. نمی توان آسودگی را بر گزید و دلخوش به همان سهم خورد و خراب خود بود. نه به این خاطر که منعی اخلاقی یا دینی-پروتستانتی در این مورد وجود دارد. نه. بلکه به آن خاطر که بورژوازی چه با تبلیغ ایدئولوژیک و چه با زور همه را به جنب و جوش، به زیاده خواهی، به سرزندگی و پویایی وا می دارد. میل بورژوازی در چارچوب ایدئولوژیک آن سمت و سوی محدودیت خواست انسانها به آزادی مطرح در جامعه ی بورژوایی را دارد. ولی ساختار اقتصادی و اجتماعی آن انسانها را به تردید، بدبینی و انزجار از نظم موجود می کشاند.

شور رهایی به سان یک میل، یک آرزو، در مجموع کنشها و رویکردهایی تجلی می یابد که ارنست بلوخ در مطالعات خود درباره ی آرمان شهری به آنها پرداخته است. در خیال، افسانه، شعر و حتی آثار مدون تر، انسانها جهانی را می آفرینند و در نظر می گیرند که در آن رهایی از ضرورتها به صورت وفور امکانات، شکوفایی دوستی ها، مهرورزی های بی پایان و سرمستی نمود پیدا می کند. کسی این آثار را نمایی از واقعیت یا نقشه راه رسیدن به جهانی آرمانی نمی داند، ولی بسیاری به آن همچون شمه ای یا خاطره ای از جهانی متفاوت توجه نشان می دهند. این ولی در مقابل شور رهایی به سان حرکت و خیزشی که در لحظه های خصیر سیاسی به راه می افتذ شعر و افسانه در مثابل واقعیت جلوه می کند. در رخدادهای دوران ساز سیاسی و اجتماعی است که در همبودگی و سرزندکی، انسانها شور رهایی را تجربه مب کنند.

وجه دیگری از شور رهایی در کارناول هایی بروز می یابند که باختین از آنها یاد کرده است. در کارناوال، برای یک دوره ی زمانی یک یا چند روزه مردم گرد هم می آیند تا فارغ از ضرورتهای مادی و اجتماعی، در رویارویی با دغدغه ها و هنجارها، خوش باشند. بزنند، برقصند، به گونه ای گزافه بخورند، بیاشامند و مغازله کنند تا عیششان چیزی کم نیاورد. رهایی اینجا نه فقط در نفی ضرورتها و اجبارها که در همبودگی آکنده از کناکنش داغ تجربه می شود. این شکل از رهایی همانگونه که باختین خود به آن اشاره دارد از آن قرون وسطی است. بورژوازی با مادیی گرایی و جدیت خود و در پی سیطره ی کار و انضباط بر زندگی روزمره آنرا بین برده است. کارناوال تبدیل به جشنهای ملی یا مسابقات ورزشی، با سازماندهی فنی معطوف به برانگیزش مصرف، شده است. با این حال هنوز می توان در مراسمی همچون جشنهای فصلی، جشنواره های فرهنگی، کنسرتهای باز موسیقی و شورش های شهری و محلی نشانهایی، هر چند جزئی،از کارناوال یافت.
                                                   
ضرورت جدایی

دو بخش اندیشه ی مارکس را باید از یکدیگر جدا کرد چون ساختارهای موجود اقتصادی و اجتماعی و سیر تکوین آنها راه را یکسره بر پیدایش هر نمودی از رهایی بسته اند. انسداد امروز امری مطلق است. در سال ۲۰۱۸، سرمایه داری با بازارهای آزاد، با استثمار شدید و آشکار و با ساز و کاری کارآمد در برانگیزی مصرف پیروزمندانه در حال پیشروی است. نه مقاومتی بر آمده از کارکرد اش در قبال آن وجود دارد و نه نشانی از بدیلی برای آن به چشم می خورد. سرمایه داری در فرایند تکوین خود هنوز هیچ زمینه ای برای پیدایش و جوانه زنی نظمی نو نیافریده است. سرمایه داری با تمامی بحرانهای ادواری خود و گرایش ویران گرایانه اش، نظمی کارآمد آفریده است و توانسته بیش از پیش توده های مردم را در چرخه ی کار، مصرف و تفریح در قلمرو صنعت فرهنگی ادغام کند. تا همین اواخر، سوسیال دمکراتها توانسته بودند در جهان غرب با اخذ امتیازاتی شرایط کار و زندگی را برای توده های مردم بهبود بخشند. سه دستاورد مهم آنها ایجاد ثبات در کارکرد سرمایه داری با تنظیم میزان مصرف، اجرای سیاستهای رفاهی و کاهش نابرابری های اقتصادی و حتی فرهنگی و سیاسی بود. مقاومت کارگران و ملل ستمدیده، بی پروایی نخبگان فرهنگی و خودداری نیروهای برون از چرخه ی کار سرمایه داری از همراهی با آن کار را بر سرمایه داری و انشکاف جهان آن سخت کرده بود و سرمایه می بایست امتیازاتی به توده ها می داد. سوسیال دموکراسی نیروی میانجی اخذ این امتیازات بود. امروز سرمایه داری به میزانی از سلطه و اقتدار جهان دست یافته است که مقاومتها مقابل آن همه خُرد و حقیر جلوه می کنند. دیگر برای کسی سبک متفاوتی از زندگی بدون کار دستمزدی، مصرف گرایی و تفرح در چارچوب صنعت فرهنگی قابل تصور نیست. سرمایه نیز دیگر نیازی به واگذاری امتیاز نمی بیند. نیروی کار ارزان را مدام اینجا و آنجا کشف می کند و همه را با تهدید آن رام خود می سازد. بر میزان نا برابری های نیز مدام می افزاید. در یکسو نخبگانی اندک با ثروت هنگفت اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی داریم و در سوی دیگر انبوه فقرای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، محروم از ثروت، بی سواد، تنها و دور افتاده از خانه و کاشانه ی خود.

از انقلاب صنعتی تا همین چند دهه ی پیش می شد از طبقه کارگر، پرولتاریایی سخن گفت که به هم پیوسته، متشکل در اتحادیه های صنفی و در همراهی با احزاب سیاسی معینی مبارزه ای بی وقفه برای بهبود شرایط زیست خود و تغییر وضعیت جهان پیش می برد. اعضای این طبقه با هویت حرفه ای خود، غرور نسبت به نقش خود در اقتصاد و همدلی طبقاتی شناخته می شدند. تمرکز در کارخانه هایی با تولید انبوه، مراکز جمعیتی و شرایط زیست یکسان، زمینه را برای احساس و سامانده ی همبستگی طبقاتی آنها فراهم می آورد. امروز آن گونه که گای استندیگ نشان داده طبقه در حال "شکوفایی" نه پرولتاریا که پروکاریا است؛ کارگران و زحمتکشانی که در شرایطی شکننده و بی ثبات بدون تضمینهای حقوقی و اجتماعی کار می کنند. در صف پروکاریا از دانشجویان و جوانان گرفته تا زنان خانه دار، مهاجرین غیر قانونی و بازنشستگان کم درآمد پیدا می شود. اینها کسانی هستند که مجبورند ساعتهای طولانی، با کمترین دستمزد و در بدترین شرایط کار کنند. همزمان شرایط کار کارگرانی که برخوردار از تضمینهای حقوقی و اجتماعی کار می کنند به شرایط کار آنها شبیه شده است. همه اینک باید انعطاف پذیر در مقابل شرایط متحول کار و زیست باشند. شدت کار برای همه افزایش یافته است. بسیاری باید برای حفظ اشتغال به کاهش دستمزد، شرایط کاری بد و اشتغال نا مطمئن تن در دهند. شکنندگی و بی ثباتی به زندگی بسیاری (از کارگران) راه یافته است و این هویت حرفه ای، غرور نسبت به موقعیت خود و همبستگی طبقاتی را به پدیده هایی دور از دسترس تبدیل کرده است.

در گستره ی سیاست، عرصه ی سازماندهی باز زندگی جمعی، نیز با روندی مشابه روبرو هستیم. دموکراسی پارلمانی به هیچ روی سرزندگی چند دهه ی گذشته را ندارد. به این دموکراسی نقدهای زیادی می توان داشت ولی مسئله آن است که دیگر در همان حد و حدود متعارف قابل انتظار نیز کار نمی کند. نقد دموکراسی پارلمانی نقد امر نمایندگی، جدایی نماینده از توده ها (ی برگزیننده ی نماینده)، کاهش سطح فعالیت و درگیری توده ها به حضور هر از چند گاه یکبار پای صندوق رأی، تمرکز قدرت در دست نمایندگانی معدود و عدم شفافیت فرایند تصمیم گیری های و چگونگی اجرای تصمیمها است. به این خاطر سلامتی و سرزندگی دموکراسی پارلمانی امری مربوط به رقابت بدیلهای گوناگون، دسترسی همگانی به اطلاعات درباره ی بدیلها، انتخاباتی داغ و پره یجان، قدرت نمایندگان در اتخاذ تصمیم در راستای منافع و خواست رأی دهندگان و عملی ساختن آن تصمیمها است. در تمامی این موارد امروز عقب نشینی هایی محسوس رخ داده است. احزاب و سیاستمداران همه همچون همدیگر شده اند. تمایز دیگری بین چپ و راست و گرایشهای تاریخی سوسیالیست، لیبرال و محافظه کار وجود ندارد.

چند گاهی است احزاب اصلی دموکراسی های پویای جهان در زمینه ی سیاست اقتصادی، نئو لیبرال شده اند و فقط در مورد سیاستهای فرهنگی یا سختگیری در برخورد به مجرمین کمی با یکدیگر اختلاف نظر دارند. دسترسی به اطلاعات سیاسی محدود شده است. حجم اطلاعات از پیش کمتر نشده بلکه حتی بسیار بیشتر شده ولی رسانه های همگانی غول پیکری به عرصه ی مبادله و سازماندهی آن پای گذاشته اند. اطلاعاتی خام و آزاد دیگر در جهان وجود ندارد. اطلاعات را فقط می توان از رسانه ها دریافت کرد و آنها منافعی بیشمار در هدایت آن دارند. مسئله ی اصلی آنها جذب مخاطب با ارائه ی اطلاعاتی حساسیت برانگیز است. به این خاطر نیز مدام از رسوائی ها یا دیگر مسائل اینچنینی می نویسند و می گویند. رسانه ها، احزاب، سیاستمداران، اتحادیه های صنفی و صاحبان موسسات اقتصادی همچنین فرصت آنرا پیدا کرده اند که انتخابات را به گونه ای هیجانی ولی در خدمت اهداف و منافع خود ساماندهی کنند. از سویی دیگر سرمایه داری به چنان قدرتی در اداره ی زندگی مردم و فعالیتهای اقتصادی دست یافته که دیگر نه تنها خواست کسی را چه سیاستمدار و چه توده ها بر نمی تابد بلکه همه را سازگار با خود می سازد. دولتها امروز بیشتر کارگزار مستقیم سرمایه هستند تا ارج گذار خواست عمومی. در این پس زمینه، دموکراسی پارلمانی دیگر شور و شوق کسی را جز برای مدتی کوتاه یا نزد سیاستمدارانی حرفه ای بر نمی انگیزد. کارکرد آن بیشتر شکلی بوروکراتیک پیدا کرده است.

در مقابلِ سلطه ی جهانی سرمایه و دموکراسی پارلمانی انحطاط یافته بدیلی به چشم نمی خورد. زمانی سوسیالیسم و دموکراسی مشارکتی یا حتی دموکراسی رایزنی افقی نو را نوین می داد. گذر از سرمایه داری و استثمار و از خودبیگانگی آن امری ممکن می نمود. احساس می شد که می توان، بر اساس اراده ی جمعی، جامعه ای دیگر گونه را مستقر ساخت. اعتماد و حتی شاید سنخی از ایمان به سرزندگی و پویائی مدرنیته وجود داشت. دموکراسی متکی بر شوق شهروندان به دخالت در امور جمعی و بازسازمانده ی آنها نه امری ممکن که تا حدی واقعیت موجود می نمود. جنبشهای اجتماعی با فرازهای مداوم خود نمود بارز این شوق بشمار می آمدند. رهایی از سلطه سرمایه در بستر این شوق، در بستر خیزشهای اجتماعی امری ممکن و در دسترس می نمود. امروز اما نه نجوا که فریاد واقع گرایی از همه سوی بلند شده است. از ساختار اجتماعی و سیاسی موجود همچون وضعیت طبیعی یاد شده بر نبود هر گونه بدیل و بالاتر از آن مطلوبیت وضع موجود تأکید می شود. سیر تکوین سرمایه داری و دموکراسی به جای آنکه شرایط را آماده ی تحقق رهایی سازد تصور آنرا به خیالی وهم آلود فرو کاسته است.

اندیشیدن به رهایی اکنون فقط به اتکاء جنبه ی اعتراضی اندیشه ی مارکس ممکن است. فقط با اندیشیدن به رهایی به سان شور رهایی، آزاد از وابستگی به ساختارهای اقتصاد اقتصادی و اجتماعی و تکوین آن ساختارها، می توان از افقی دیگرگونه، افقی ممکن در فضای بسته ی جهان معاصر سخن گفت. باید اذعان کنیم که سازماندهی نه قاتق نان که قاتل جان رهایی است. سازماندهی چه در سطح نهادهای اجتماعی ای مانند مدرسه، اداره و بیمارستان و چه در سطح فعالیتهای اقتصادی در بازار و کارخانه نابود کننده ی هر شکلی از سرزندگی و حتی هوشیاری است. در سازمانهای اجتماعی و سیاسی، تصمیمات در پیروی از ضرب آهنگی پیش تر شکل گرفته می شود و دیگر جایی برای خود انگیختگی باقی نمی ماند. درک دقیق این مسئله را ما امروز نه مرهون مارکسیستها که مرهون ماکس وبر و میشل فوکو هستیم. این دو بر خلاف مارکسیستها نه شکاف در امکان و توان تصمیم گیری یا سلطه ی برخی بر برخی دیگر که صرف وجود نظم و انظباط را عامل محدود سازنده ی سرزندگی و آزادی می شمرند. سازماندهی به هر شکل ممکنی که رخ دهد و با هر هدفی که بر پای شود زمینه را برای هوشیاری و آزادی فراهم نمی آورند. انسانهای منضبط، آموزش دیده و معقول انسانهایی نیستند که در پرتو دقت، دانش و هوشیاری آزاد و خودانگیخته عمل می کنند. آنها انسانهایی هستند که بیش از دیگران گرایش و آمادگی به فعالیت در چارچوب نظم دارند. آنها با مقاومتی هر چه کمتر به انضباط تن در می دهند.

امکان رهایی

رهایی در لحظه گسست، به گاه فروپاشی لحظه ایِ نظم ممکن است، چه نظم فقط در لحظه گرفتار فروپاشی و بی نظمی می شود. پس از لحظه ی فروپاشی و سردرگمی، نظم، همچون هنجارهای اجتماعی که مدام در سازگاری با شرایط جدید بازتولید می شوند، دوباره به ثبات و موازنه باز می گردد. کنش یا خیزش اعتراضی پس از لحظه ی رهایی با سازمانده ی در چارچوب عادت و سنت ساختاری نظام مند و منظبط پیدا می کند. دغدغه ی معیشت، غریزه های گوناگونی همانند صیانت نفس، لذت جنسی و رخوت و هراس از احساس تعلیق در رهایی، همه، میل به بازگشت به انتظام را دامن می زنند. شور رهایی نابودی نمی پذیرد ولی نقصان می پذیرد، به قهقرا در می غلتد و به پستوی رخوت می خزد. شور رهایی شوری اجتماعی است نه رانه ای تنانی که انسان را مدام به کنش بر انگیزد. در فراز و نشیب همبودگی اجتماعی گاه اوج می گیرد و گاه پس می نشیند.

شور رهایی وصل به دو رویکرد بنیادین انسان است: اجتماعیت و سرزندگی. انسان موجودی یکسره اجتماعی است. در همبودگی با یکدیگر، انسانها به وجد یا لذت احساس همراه ی با یکدیگر می رسند. حتی لذت جنسی را می توان شکلی از شور یگانگی اجتماعی بر شمرد. یگانگی اجتماعی خطر نابودی وجود شخصی را در بر دارد. می توان در جمع خود را باخت و به عددی یا جزئی خُرد از کلیتی بزرگ تبدیل شد. پادزهر آن سرزندگی است تا با حضور فعال، کوشا و پویا در جمع امکان ارتقا خود از یک جزء به عنصر تشکیل دهنده فراهم آید. سرزندگی فرد را از نا-بودی در جمع می رهاند و همزمان از جمع کلیتی خروشان و پویا می سازد. سرزندگی ریشه در زیست، بنیادی ترین وجه وجودی انسان به سان موجود زنده دارد. در سرزندگی افراد و نه عواملی عینی همچون تاریخ، سنت یا ضرورت جمع را بر می سازند. این خود شور آفرین است، آفریننده ی شور برسازی واقعیت. حضور در جمع و کناکنش با عناصر آن رهایی از خود و محدودیتهای وجود فردی، محدودیتهای تجربه ها، افق دید و گذشته ای تنگ را ممکن می کند. اجتماعیت فراخوانی به برگذشتن از خود و نشاندن دیگری به جای خود است. دیگری شاید در خود جذاب نباشد ولی در نگرش دیگرگونه ی محدود به خود جذاب است. سرزندگی به معنای زیست تک تک لحظه های زندگی، بر گذشتن از خود و پویایی محض است. به این صورت، سرزندگی رهایی از رخوت، تدوام تکرار و انحطاط را به دنبال دارد.

با اینهمه، اجتماعیت و سرزندگی هر دو سازمان پذیر هستند و به این شکل ابزاری برای نابودی شور رهایی. اجتماعیت در صحنه های نمایشی مدرن در مناسک دینی و مراسم آئینی مدنی سازمان یافته به بند کشیده شده اند. سرمایه و بوروکراسی بر آن مسلط شده اند و آنرا در خدمت تشویق مصرف و تفریح به کار گرفته اند. نقش انسانها (توده های شهروند) در آن به کمترین حد رسیده است. به گاه کار، انسانها در کنار یکدیگر قرار می گیرند ولی فقط برای انجام کاری معین. گفتگو و هماهنگی اینجا فقط به منظور متحقق ساختن هدفی است که پیشتر مشخص شده است. در مراسم تفریحی، همچون مهمانی های دوستانه یا مسابقات ورزشی، نیز، فعالیتها متمرکز بر مصرف است و شرکت کنندگان مجبور به رعایت هنجارها، مقررات و اساسا الگوی رفتاری معینی هستند. سرزندگی، به نوبت خود، ابزاری بر کارکرد و گسترش سرمایه داری شده است. سرمایه به نیروی کار و مصرف کننده ای نیاز دارد که با شور و شعف، به گونه ای کوشا و پویا کار و مصرف کند و مدام اندیشه های جدید برای نوآوری خط تولید یا چگونگی مصرف مطرح سازد. سرمایه داری هیچ مشکلی در استقبال از سرزندگی تا آنگاه که به کار آن می آیند یا می تواند به کار آن آید ندارد. دولت مدرن نیز به سرزندگی شهروندان در زمینه ی گرداندن چرخ بوروکراسی و دموکراسی پارلمانی نیاز دارد. نهادهای سیاسی و اجتماعی مدام از شهروندان می خواهد که به وظایف مدنی عمل کنند و نقشی فعال در جامعه ایفا کنند.

در لحظه ی بحران و فروپاشی نظم ناگهان فرصت اجتماعیت و سرزندگی پیش می آید. توده هایی که بطور عادی در بستر نهادهای سازمانیافته ی اجتماعی و سیاسی گرد هم می آیند و فقط در آن چارچوب می توانند سرزنده باشند فرصت پیدا می کنند خودانگیخته گرد هم آیند. در خیابان، میدان، کارخانه، اداره و مدرسه (یا دانشگاه) به هم دیگر بپیوندند و شکلی نو از همبودگی را تجربه کنند. در چنین عرصه هایی، افراد می توانند صحنه را آن گونه خود می خواهند و می پسندند بیارایند، نقشی سرزنده و مطلوب خود در آن بازی کنند، خود را به نمایش بگذارند و در آن بستر اداره ی امور را به عهده گیرند. در فقدان نظم و دستگاه های مراقبتی و سرکوب گر فلج شده در بحران می توان به سرعت شکلهای متفاوت و از نظر نظم نابهنجار اجتماعیت و سرزندگی را تجربه کرد.

نظم مدرن، درست آن گونه که فوکو به ما آموخته است، دشمن شور رهایی است. دستگاه های انضباطی و مراقبتی را آنگونه سازمانده داده است که جمع را در هم شکند و از کوچکترین حرکت خودانگیخته جلوگیری کند. نه فقط در زندان و بیمارستان که در مدرسه، دانشگاه، کارخانه و اداره هر کس قرار است مأموریت یا کاری را به تنهایی پیش برد و خود در قبال وضعیت مسئول باشد. تجمع خود انگیخته با هدف یامأموریتی خود تعیین شده پدیده ای است که باید سرکوب شود. کارگران استخدام نشده اند و دستمزد نمی گیرند که خود آنچه که می خواهند انجام دهند. بگویند و بخندند و هر چه که می خواهند انجام دهند یا تولید کنند. دانشجویان نیز قرار نیست خودجوش (در دانشگاه) گردهم آیند و خودخواسته دانشی را فراگیرند یا دست به کاری دیگر بزنند. نظام آموزشی متکی بر امتحان، نمره و مدرک قرار است آنها را از این کار بازدارد. فقط زمانی که نظم در هم شکست یا با بحران مواجه شد شور رهایی عرصه ی بروز می یابد. در اوج اعتصاب و اعتراض، در جنبش کارگری و دانشجویی سال ۶۸، کارگران و دانشجویان رهایی را تجربه می کنند. در اعتراض دختران خیابان انقلاب، زنان خود انگیخته و مبتکر رهایی را تجربه و به نمایش می گذارند.

آنچه مارکس نمی توانست پیش بینی کند ولی بعد از مدرسه فرانکفورت و کارهای فوکو به آگاه ی آن رسیده ایم درست همین نکته است. نظم مدرن بسی قدرتمندتر از نظم های پیشین شده رهایی را امری نادر/ کمیاب ساخته است. نظم ممکن است به گونه ای لحظه ای در این یا آن نقطه دچار بحران یا فروپاشی شود ولی در کلیت خود همچون اژدهای با چند و گاه حتی چندین سر و پا از پویایی باز نمی ایستد. به صورت سرمایه داری می تواند دچار بحران ادورای شود ولی در وجود نهادهای مراقبتی ای همچون زندان، بیمارستان و مدرسه پویا باقی بماند. در هیأت دولتی اداری ممکن است در بحران کارآمدی و مشروعیت به گلِ نشیند ولی در وجود دولتی سرکوب گر متکی به نهادهای انتظامی تسلط خود را بر وضعیت اجتماعی و سیاسی حفظ کند. نهادهای آموزشی و حتی انتظامی شاید از عهده ی برقراری نظم و انضباط در بخشهایی از جامعه همچون مناطق حاشیه ای و خارجی نشین بر نیایند ولی سرمایه به فوریت جوانان یاغی را به صورت نیروی کار شیفته ی اعتبار اجتماعی دستمزد و مصرف در نظم بازار کار و مصرف ادغام می کند.

شور رهایی فقط در فرجه ی شکافها، بحرانها و فروپاشی امکان ابرازِ وجود دارد. لحظه ای تاریخ از حرکت باز می ایستد، نظم سردر گم می شود، شکاف سر باز می کند یا بحران فرا می رسد و شور رهایی فرصت پیدا می کند تا در صحنه حاضر شود. فرصت اما همواره محدود است. سرکوب از راه می رسد، عقلایبت احساسات را خطاب قرار می دهد ندای وجدان عواقب اخلاقی کنش یاغیانه ی را در وجود فریاد می زند، آرامش تن را اغوا می کند و زندگی روزمره با لذتهای خُردش وسوسه گری می کنند. شور از سوی نظم و عقلانیت سرکوب می شود. با این حال همیشه فرصتی و موقعیتی برای عرض اندام شور رهایی وجود دارد، فرصت و موقعیتی که همیشه امر لحظه ای است.   

جمعبندی: شور رهایی به سان تنها بدیل

آیا این فرجام نهایی تاریخ است؟ چشم انداز تاریخی مارکس، مارکسیستها و میلیونها مبارز سیاسی و اجتماعی رهایی از ضرورتها، استثمار و سرکوب بود. رهایی برای آنها به معنای گام نهادن به جامعه و جهانی سازمانیافته بر اساس خواست و اراده ی خود انسانها بود، خود یکایک انسانهایی که در آزادی به یگانگی در جمع دست می یافتند. آیا نشاندن شور رهایی به جای این رهایی نوعی عقب نشینی از آرمانی بلند و چشم اندازی وسیع نیست؟ در مقابل رهایی گره خورده به جامعه و جهانی نو، رهایی گره خورده به لحظه و برخاسته از اجتماعیت و سرزندگی ناشی از واکنش بحران و فروپاشی نظم کجا؟ چگونه می توان دومی را همسان و حتی برتر از اولی پنداشت؟

پاسخ همه ی این پرسشها آن است که رهایی مد نظر مارکس اول، رهایی برخاسته از تکوین تاریخ و بازسازمانده ی جامعه، نه ممکن و نه حتی امری مطلوب است. سازمانده ی با ساختار عقلایی و کارآمد خود هیچگاه با رهایی سر سازگاری ندارد. سازمانیافتگی شور رهایی را در داغی و سرمستی خود بر نمی تابد. تکوین جامعه ی بورژوایی نیز زمینه پیدایش رهایی و حتی آزادی در چارچوب ایدئولوژِی بورژوایی را فراهم نیاورده است. نه فقط گستره ی ضرورت به پس رانده نشده که سیطره ی آن افزایش چشم گیری یافته است. کلیت زندگی از خواب تا بیداری، از عشق تا مرگ، از کار تا تفریح، از بیماری تا تندرستی، از شادمانی تا اندوه همه در چارچوب کارکرد سرمایه و بازار کار و مصرف آن سازمانده می شوند. نظم بر تمامی فعالیتهای انسان سایه افکنده است. پیام اصلی نظریه های جامعه شناسان مدرنی همانند باومن، هوخشیلد، گیدنز و فوکو آن است که نظم در چارچوب نهادهای عقلایی، تخصصی و انضباطی به کنه وجود انسان راه یافته اند و دیگر چیزی به سان تجربه ناب دست نخورده ی انسانی وجود ندارد. جهانی را دیگر نمی توان متصور بود که چنین نظمی از وجود جامعه و گستره ی زندگی رخت بر بندند. مجموعه ی نیازهای انسان، از نیازهای مادی گرفته تا نیاز به امنیت، آرامش روحی و فراغ بالی روانی، وجود چنین نظمی را ضروری ساخته و می سازد.

با اینحال خواست رهایی به صورت شور رهایی به گونه ای سرکشانه با ما است. این نکته را مارکس دوم مدام به ما گوشزد می کند. این شور همیشه مترصد است تا به گاه بروز شکاف در نظم یا فروپاشی آن چهره نمایی کند. انسانها در سرزندگی و اجتماعیت حرکت در صحنه های مبارزه شور رهایی را تجربه خواهند کرد. این موقعیت لحظه ای است. شاید لحظه به درازای روز و ماه شود ولی ماندگار تاریخی پیدا نمی کند چه نظم خود را دگر باره بازسازمانده ی کرده، زمینه ی فوران شور را از بین برد، خود شور را هم سرسختانه سرکوب می کند. عقلانیت، رانه ها و نیازهای گوناگون نیز پس از لحظه در وجود انسانها پژواک می یابند و آنها را روانه خانه و آرامش می کنند. شور رهایی فقط می تواند تکرار شود. ماندگاری برای آن گزینش یا بدیلی نا ممکن است. تاریخ مدرن پی در پی این را اثبات کرده است. چالش اصلی نه ماندگار سازی که تکرار مداوم و پر بار تر ساختن هر تجربه است.