سیاسی دیدگاه ادبیات جهان - مقالات و خبرها بخش خبر آرشیو  
   

از اخلاق پروتستانی تا اخلاق اسلامی
قناعت و مناعت ایرانی


علی طایفی


• بنظر می رسد فرهنگ قناعت و طبع مناعت ناشی از آن در ایران امروز یکی از مهمترین گلوگاه هایی است که می بایست در فرایند روشنگری، و حتی نواندیشی دینی و اصلاح بسیاری از مضامین دینی در اسلام ایرانی یعنی شیعه، در دستور کار باشد. جامعه ایران، با وجودیکه از نظر عینی و مادی دارای نمادها و نهادهای متعدد نوینی است ولی از نظر ذهنی دارای نوعی ناهمزمانی و ناموزونی معارض با آن فرآورده ها است ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
پنج‌شنبه  ۲۱ ارديبهشت ۱٣٨۵ -  ۱۱ می ۲۰۰۶


در فرایند بررسی دلایل فرهنگی و دینی نوگرایی، توسعه و تحولات فزاینده کشورهای پیشرفته صنعتی در مقایسه با کشورهای عقب مانده یا توسعه نیافته و حتی به بیان برخی نظریه پردازان، عقب نگهداشته شده!، همواره درکنار مجموعه علل تاریخی، برون مرز و ملی، سیاسی و اقتصادی، این موضوع محوری مطرح است که چرا بخش بزرگی از ملل توسعه یافته در دنیای امروز ملل وابسته به ادیان مسیحی، یهودی، بودا، برهمن و... ادیانی بجز دین اسلام است. چگونه است که از بین بیش از ۵۴ کشور اسلامی دنیا اکثریت قریب به اتفاق آنها در زمره ملل توسعه نیافته، یا عقب مانده و سنتی جای دارند؟ یکی از مهمترین آثار پژوهشی انجام شده در این زمینه اثر ارزنده ”ماکس وبر“ جامعه شناس آلمانی است که در کتاب خود به بررسی چکونگی ظهور اخلاق و منش پروتستانتیزم و اثر آن در توسعه سرمایه داری می پردازد که در کنار تحولات شیوه های تولید و پدیداری زمینه های انقلاب صنعتی و ظهور نظام سرمایه داری توانست در تجدید نظر و تغییر جهان بینی انسان غربی و مسیحی تاثیر گذارد. به بیان وبر با ظهور اندیشه ها و آموزه های پروتستانتی در درون مسیحیت کاتولیک، بتدریج خلقیات و برداشت انسان مومن مسیحی دگرگون شده و در کنار مجموعه ای از دلایل، قناعت در مصرف و تلاش برای تولید و تولید گری از عوامل مهم رشد سرمایه داری غرب بشمار می رود (۱). به بیان وی در رشد جوامع اروپایی تا مرحله سرمایه داری، روحیه واخلاق پروتستانی، خاصه سخت کوشی نقش مهمی ایفا کرده و قناعت در مصرف و نه تولید منجر به پس انداز و زمینه مساعد انباشت سرمایه و سرمایه گذاری های پی در پی گردید.
بنظر وبر، در نظام های قبل از سرمایه داری نیروی کار بقدری کار می کرد که بتواند نیازهای خود را تامین کند اما در حاکمیت سرمایه داری، کارگر برای کسب درآمد بیشتر کار می کند و به درآمدی به اندازه نیازمندی هایش قناعت نمی کند. مذهب کاتولیسیزم بر مبنای آموزه های سن توماس آکیوناس، فعالیت دنیوی را فاقد ارزش اخلاقی و تنها برای گذران زندگی مجاز می دانست ولی مذهب کالونیزم بر این باور بود که پارسایی راهبانه و نفی وظایف دنیوی و کناره گیری از تعهدات دنیوی نوعی گناه است. از اینرو سرمایه داری زمانی توسعه یافت که اخلاق پروتستانی از نوع فرقه کالونی، بخش بزرگی از مردم را برای کار در دنیای سکولار دعوت کرد (همان منبع ۱). به باور وبر، پیورتنیزم ( purtanism )   یا پاکدینی در انگلستان با شورش علیه پاپ و کلیسا، آموزه های نوینی را مطرح ساخت که برخی از آنها عبارتنداز: اتلاف وقت مهلکترین گناه است و برای رستگاری عمر انسان کوتاه و گرانبهاست، خواب بیش از حد محکوم است، کسانی که در کار خود کوشا نباشند تقرب الهی نخواهند یافت، فقرجویی و آرزوی مستمند شدن مانند آرزوی مریض شدن است، فقیربودن یعنی در برابر عظمت خدا حقیر بودن، و ثروت جویی زمانی گناه است که برای لذت جویی گناه آمیز باشد.
با این مقدمه کوتاه این پرسش که در فرهنگ اسلامی و بویژه از نوع ایرانی آن، قناعت دارای چه خصایصی است که وجه ممیزه آن با همین آموزه در فرهنگ مسیحی است. پیش فرض مقاله حاضر این است که در فرهنگ دینی و ملی ایرانی، قناعت به اندک در مقابل فزون خواهی (نه به معنای اسراف و ریخت و پاش کردن) بعنوان یکی از عوامل مهم فرهنگی، موجب ایجاد گرایش و منش فقرگرایی، سکون و ایستایی انگیزه های تولید و توقف رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی شده است. مفهوم قناعت دراینجا عبارت است از قناعت توام با فقر که به هیچ وجه نقطه مقابل اسراف و تبذیر نبوده و از نوعی گرایش و نگرش های دینی و گاه صوفی منشانه ریشه می گیرد. ”قناعت کردن به اندک و زهد ورزیدن در معیشت و تلخ کام بودن از زیستن در دنیا و شاکر و آرام بودن بر رزق مقوم و عبث پنداشتن تلاش برای افزایش رزق و روزی، و منفعل شدن که همگی از تعلیمات شایع صوفی منشی هستند، مطلقا با توسعه امروزین هماهنگی ندارد که آدمی را ناارام و فزون طلب و بلندپرواز، آینده نگر، برنامه ریز، دنیا خواه، خردورز، محاسبه گر، فعال و زندگی ساز می خواهد. بطور کلی فهمی از دین که زیستن در دنیا را جدی نگیرد و آبادی معیشت این جهانی فی نفسه برای آن محترم و مغتنم نباشد، به توسعه به معنای امروزین آن رو نخواهد کرد“ (۲). این آموزه در لابلای متون دینی و توصیه های اخلاقی نیز نمایان است بطوریکه در برخی احادیث و روایت مرتبط می توان شاهد ترویج این شیوه زیست و نگاه بود:” دو آزمند سیر نمی شوند: حریص در علم و حریص در مال....، شکم آدمی را جز خاک پر نمی کند...، برترین توانگری ترک آرزوست...، قناعت سرشارترین گنج است...، خوشا به حال کسی که به اسلام راه یافت و زندگی اش را در حد کفاف بوده و به آن قانع شد...، اگر کسی در عین قناعت عملی در زندگی قلبش نیز از دنیا رویگردان باشد و به آن وابسته نباشد، زاهد است. زهد حالت درونی است که بصورت قناعت ظاهر می شود. زهد بی رغبتی به دنیاست...، خوشا آنانکه دل از این جهان گسستند و بدان جهان بستند...و..“(٣).
علاوه بر این ادبیات مکتوب ایرانی و بویژه شیعی مشحون از مضامین مشابه با احادیثی است که گفته شد. بطوریکه حافظ می گوید: گنج زرگر نبود کنج قناعت باقیست/ آنکه آن داد به شاهان به گدا این داد، خوش عروسی است جهان از ره صورت لیکن/ هرکه پیوست بدو عمر خودش کاوین داد؛ یا به زبان سعدی: چشم تنگ دنیا دوست را/ یا قناعت پرکند یا خاک گور. در جای دیگری. در جای دیگر ”ابن یمین می نویسد بر سر کوی قناعت گوشه ای باید گرفت نیم نانی می رسد تا نیم جانی در تن است و شیبانی نیز آورده است دنیا به یک پشیز نیرزیدی ارنبود این گنج های عزلت وکنج قناعتش“ (۴).
روند بطئی و بی رونق زندگی ایرانیان نیز در پس پرده های فاخرش، این بی انگیزگی و قناعت به اندک را به انحای مختلف در خود نهفته دارد. زمینه اجتماعی و تاریخی پیدایی این خصلت و منش اقتناع به اندک و تامین و رضایت به حداقل ها در زندگی، کار، کوشش و خلاقیت، می تواند برخاسته از عوامل چندی چون ناامنی سیاسی، بی اختیاری افراد در تعیین سرنوشت زندگی خود و نوعی سلطه پذیری، تقدیرگرایی و اعتقاد به متعین بودن ازلی و ابدی روزگار و رزق و معاش، روحیه آماده خوری، منش دلالی و واسطه گری و آنی خواهی و ساده و سهل گزینی روش زندگی باشد. در گذری کوتاه در تاریخ ایران معاصر می توان به شواهد بسیاری دال بر این روحیه و منش دست یافت چنانکه در اندرزنامه ها، سفر نامه های سیاحان خارجی و واقعیت های اقتصادی و اجتماعی دوره های مختلف تاریخ ایران قابل مشاهده است. مثلا اندرزگر بی نام و نشانی در کتاب خود بنام ”حکایات السلاطین“ می نویسد: ”خصلت متعالی انسان در قناعت است، کسی که از گلیم خود پای بیرون ننهد و ندار به نداری خود خرسند باشد. هر کسی در منزلت اجتماعی اش باید ثابت بماند ورنه در احوال جماعت اختلاف پیش می آید. قناعت خود گنجی است بی پایان و حسرت به مال و منصب بزرگان نارواست، خاصه که مال در معرض فناست و کارها به تقلید نشاید. این تصور خطاست که آنانکه خز و سنجاب پوشند، نیکبخت ترند“.(۵)                                                                                          
ژوبر در سفرنامه خود به سال ۱٨۰۶ م. می نویسد: ”در نظر ایرانیان، سعادت یعنی تن آسایی و لذت یعنی درد نداشتن. آنان بی قید و ولخرج هستند. کشاورز به اندازه ای بذر افشانی می کند که کفاف نیاز سالانه اش را بدهد. شهری، جز ساختمانی موقتی برای خود نمی سازد. آنها از دارایی تنها شادمانی می خواهند. پس هرکس هر کار انجام می دهد تنها آن نوع سود شخصی را در نظر دارد که نزدیک و بی واسطه باشد. هیچکس به خود زحمت بدست اوردن اطلاعات کاملا سوداگرانه که متضمن آینده نگری مطابق با نقشه وبرنامه است نمی دهد“ (۶). بدین سان، منش قناعت نه تنها در فرهنگ تولید بلکه در حوزه های دیگری چون علم و دانش و اکتفا کردن به اطلاعات حداقل و عدم تلاش برای کند و کاو و غور و تفحص بیشتر در آنها و در نتیجه رشد و ارتقای انبان علمی و پیشرفت فنی و افزایش نرخ بهره وری و تولید و... نمایان می شود. در زبان تصوف این منش به معنای ”افکندن بدن است در عبودیت و تعلق قلب است به ربوبیت و اطمینان است به رسیدن مقدار کافی رزق یا قناعت به اندک، پس اگر او را دادند شکر کند و اگر ندادند صبر کند در نهایت رضا و موافقت با تقدیر الهی“ (۷). در این ارتباط   برنارد باربر بر این باور است که ارزش فراوانی که دنیای جدید به عقلانیت در مقابل سنت گرایی، کوشش و تلاش فعالانه در برابر سازگاری منفعلانه با جهان می دهد، باعث حمایت تمام این ارزشها از پیشرفت جامعه و توسعه علم می گردد (٨).
در این میان برخی چه بسا بدرستی در تاریخ ایران به شواهدی دال بر نوجویی و اندیشه ورزی و تکاپوی ایرانیان در دوران پیش از اسلام استناد می کنند که ایرانیان با ورود دین اسلام به ایران، این خصایص را بتدریج از دست داده و به دنیا گریزی و قناعت پیشگی روی آوردند. بطوریکه براون درباره رشد علوم در امپراتوری اسلامی می نویسد: ”اگر از آنچه که علم عربی نامیده می شود کارهایی را که ایرانیان کرده اند برداریم بهترین قسمت آن از بین می رود“ (۹). ابن خلدون نیز در همین معنا می نویسد: ”بجز ایرانیان کسی به حفظ و تدوین علم قیام نکرد.. و اما علوم عقلی نیز در اسلام پدید نیامد مگر پس از عصری که دانشمندان و مولفان آنان بازشناخته شدند و کلیه این دانشها به منزله صناعتی مستقر گردید و درنتیجه به ایرانیان اختصاص یافت و تازیان آن را فرو گذاشتند“ (۱۰).
اما ایران امروز خواه در اثر هجوم فرهنگ عرب و سیطره فرهنگ و جهان بینی اسلامی یا ناشی از شداید و ناآرامی های ناشی از تهاجمات سه جانبه از سوی استعمار برون مرز در سده های اخیر، استبداد یار و یاور استعمار در ساختار حکومتی، و از طریق هجوم ایلات و عشایر   و به تعبیر ابن خلدون بدویان علیه حضریان و شهر نشینان، دارای خصیصه تن آسایی و تقدیرگرایی و قناعت ورزی است. سلطه فرهنگ باز مانده از این ناامنی ها منجر به تولید انسانی می شود که   به تبع ”طرز تلقی اش از جهان قادر به اصلاح نهادهای اجتماعی خود نیست. نهاد ها را اصلاح ناپذیر می پندارد و خود را قادر به تغییرات در درون نظام های اجتماعی نمی بیند. نظام های اجتماعی از قبل تعیین شده اند و بشر موظف است که در آن زندگی را به اجبار بسر برد. حاکمیت اصلی در این جامعه بدست نیروهای مرموز و نامرئی و افسانه ای است“ (۱۱).
با این اوصاف بنظر می رسد فرهنگ قناعت و طبع مناعت ناشی از آن در ایران امروز یکی از مهمترین گلوگاه هایی است که می بایست در فرایند روشنگری، و حتی نواندیشی دینی و اصلاح بسیاری از مضامین دینی در اسلام ایرانی یعنی شیعه، در دستور کار باشد. جامعه ایران، با وجودیکه از نظر عینی و مادی دارای نمادها و نهادهای متعدد نوینی است که در اثر نوگرایی برونزا و ناقص الخلقه در سده اخیر کم و بیش وارد شده اند، ولی از نظر ذهنی دارای نوعی ناهمزمانی و ناموزونی معارض با آن فرآورده ها است. بطوریکه هنوز انسان مسلمان بویژه نوع ایرانی آن، انسان جدید و مطابق با فرهنگ علمی و صنعتی نبوده و به نوعی انسان قدیم، سنتی و پارادوکسیکال بشمار می رود. بی سبب نیست که هنوز در جامعه ایران شیوه تولید مبتنی بر نظام سرمایه داری مدرن و ملی دارای خاستگاه قدرتمند و پایداری نیست. به تعبیر طباطبایی: ”هگل در جایی این بحث را مطرح می کند که فرق انسان قدیم با جدید دراین است که انسان جدید به محض اینکه مثلا آب را می بیند به فکر تغییر مسیر آن و بردن بطرف توربین و گرفتن انرژی از آن به ذهنش می رسد، حال آنکه انسان قدیم چنین نگرشی نداشته است. انسان قدیم که ما هستیم از آب این درک را داریم که بنشین بر لب جوی و گذر عمر ببین!“ (۱۲).
 
http://sociology.myblog.com
 
منابع :
۱. اخلاق پروتستان وروحیه سرمایه داری، وبر، م.، ترجمه انصاری، ع.، ۱٣۷۴ برای مطالعه منبع اصلی به آدرس زیرمراجعه نمایید:
www.ne.jp
۲. سروش،ع. ، دین و توسعه، فرهنگ توسعه، ش. ۲۵،۱٣۷۵، ص ۲۶
٣. احادیث نبوی وامامان شیعه، بنگرید به آدرس زیر :
www.imamjawad.net
۴. آزادگی وآزادی در شعر شیعی، بابا صفری،ع.، مندرج در خبرگزاری فارس :
www.farsnews.com
۵. آدمیت، ف. وناطق، ه.، افکار سیاسی و اجتماعی عصر قاجار، آگاه، ۱٣۵۶، ص ۱۶
۶. انصافپور،غ.، ایران وایرانی، زوار، ۱٣۶٣، ص ۱۶۶
۷. الفاخوری، ح.، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه آیتی، زمان، ۱٣۵٨، ص ۲۶۶
٨. طایفی،ع.، موانع فرهنگی توسعه تحقیق در ایران، آزاداندیشان، ۱٣٨۰، ص ۵۱
۹. آربری،ا.، میراث ایرانی، ۱٣۴۶، ص ۴۴٨
۱۰. فشاهی،م.، سیر فلسفه در قرون وسطی، گوتنبرگ، ۱٣۵٨، ص ۲۵۱
۱۱.رضاقلی،ع.، جامعه شناسی خودکامگی، نی، ۱٣۷۰، ص ۲۷
۱۲. طباطبایی، ج.، توسعه فرایند تجدد، فرهنگ توسعه، ۱٣۷۱، ص ٣٨


اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:

Facebook
    Delicious delicious     Twitter twitter     دنباله donbaleh     Google google     Yahoo yahoo     بالاترین balatarin


چاپ کن

نظرات (۰)

نظر شما

اصل مطلب

بازگشت به صفحه نخست