سیاسی دیدگاه ادبیات جهان - مقالات و خبرها بخش خبر آرشیو  
   

افراط و تفریط
افراشته و کیارستمی


علی صیامی


• ویژگی فیلم "۱۰" در مقایسه با شعر افراشته در آن است که کشمکش بین سنت و مدرنیته در دو شخصیت داستانی از هم تفکیک نشده، بل این کشمکش از منشور کاراکترهای موجود در یک شخصیت در مواجهه با آینه هاییِ پیشِ رو بیان شده است. شعر افراشته با ترجمه اش به لهجه ی تهرونی را پیوست این نوشتار می کنم. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
چهارشنبه  ۱۹ اسفند ۱٣٨٨ -  ۱۰ مارس ۲۰۱۰


  

"افراط و تفریط " نام یکی از سروده های محمدعلی افراشته است.
این سروده گفت و گوی منظوم و تئاتریکِ مادر-دختری رشتی است. تاریخ سرودنش را نمی دانم، اما با داده هایی که در دسترس دارم می توانم حدس بزنم که در دوران تاریخیِ بین شهریور ۱٣۲۰ و مرداد ۱٣٣۲ سروده شده. ۱۲ سالی که یکی از پرجوش ترین و پربارترین دوران اجتماعی ایران است و می توان گفت که هنر در این دوران خودش را در خدمت روشنگری اجتماعی می دید. دراین منظوم، دختر،غره به آموخته های تحصیلات دبیرستانی اش، به عنوان سمبل زنِ مدرن در قطب افراط قرارگرفته و تمامیت سنت مادرش را، که در قطب تفریط است، به چالش می کشد.
بیش از نیم قرن ازاین نوع بیان هنریِ درگیریِ سنت با مدرنیه- از منشور دیالوگی بین مادرودختری رشتی- توسط افراشته می گذرد، اما این درگیری هنوز تازه، زنده و به روز است.
آیا این شعر بازتاب درگیری و معضل آن روزهای جامعه ی شهری رشت و رشتی ها بوده، یا ساخته و پرداخته ی ذهنِ شاعر، شاعری که قدرت دوراندیشی داشته؟ اطلاعاتم درباره ی شاخص های سطح شعور اجتماعی مردم شهری آن دورانِ رشت، برای پاسخ به این پرسش، کاستی هایی دارند، یا بهتر است که بگویم جامعیت ندارد.
>ده< فیلمی از عباس کیارستمی است، (سال میلادیِ ۲۰۰۲-۱٣٨۱ خورشیدی برای اولینبار در فستیوال کان نمایش داده شد)
او در این فیلم زنِ بازیگرِ نقش اول را، در دوران تاریخی ای دیگر از ایران و در شهر ۱۰ میلیونی تهران با بیش ار نیم قرن فاصله از افراشته، درگیر دیالوگ با زنانی دیگر و پسرِ حدودا ده ساله اش می کند. یکی از موتیوهای فیلم را بازتاب "افراط" دیدم. البته این فیلم بازتاب شرایط روز جامعه ی شهری ایران است.
پرداختن به افراط گرایی را به معنای اتتقاد از موضوعی اجتماعی می دانم که آن موضوع در مرحله ی بحرانی پروسه اش قراردارد. دراینجا شاهد پروسه ی تحول ذهنیت نیمی از احاد اجتماع، یعنی زنان، برای دوری جستن از سنت های دست و پاگیر هستیم.
این نوشتار کوتاه بر این فرض که؛
- شعر افراشته بازتاب تحولِ اجتماعی آن روزهای جامعه ی رشت بوده
- و یکی از موتیوهای فیلم ده از کیارستمی هم بازتاب همان تحول در جامعه ی ایران امروز است،
تنظیم شده است. باید اشاره کنم که به نظر من:
۱. افراط گرایی از یکسو باعثِ به عقب نشستن افراط گر در پروسه ی حرکتش می شود، چون زمینه های فردی و اجتماعی موضوع هنوز درونی فرد و اجتماع نشده، و از سوی دیگر با تولید ترس در قطب سنت گرا، هم او را برای مبارزه با ایده ی مدرن متفقترمی کند و هم او را از پیوستن به جنبش بازمی دارد.
۲. افراط گرایی رفتاری مشروط به زمان است. چیزی که در دورانی افراطی تلقی می شود، می تواند در دوران سپسترش معمولی جلوه کند.

***
شخصیتِ تئاتریکِ مدافع سنت درشعرافراط و تفریطِ افراشته، مادر است. مادری که هرچند از نسل گدشته است اما در اصل با باسواد شدنِ دخترش مخالفت اصولی ندارد،
من نگم سواد بده، سواد کی خوبه زای جانِه (نمی گم سواد بده، سواد که خوبه بچه جون!)
و خواهان هم صحبتی، تفاهم و همکاری در کارِ خانه با اواز دیدگاه خودش است. او از دختر می خواهد که کارهای خانه داری را هم یادبگیرد،
جان زای پینیک زِنه، رختَ شورِه، نوا بدانی؟ (بچه جون! وصله ی لباس دوزی، رختشوئی رو نبایس بدونی؟)
کَله سَر پلا بسوجَه، تو نواستی اوسانی؟    (رو اجاق پلو بسوزه، نبا یس بَرِش داری؟)
اما دختر، که دانش آموز دوره ی دبیرستانی است- نسل جوان با نگاه به آینده و مدافع پیشرفت- این حرف ها برایش اُمُلی و بیهوده است. زبان پرخاشگر و تحقیرآمیز دختر و برخورد از بالای او با استفاده از واژه های ناشناس برای مادر، تحریک کننده ی سمت و سوی کنش-واکنشِ متقابل به سوی عدم سازش می شود.
ابجی جان! گب نوا زِئن، جبر کِرِه حل کوداندرم       (مادر جون حرف نزن، دارم جبر حل می کنم)
هندسه مسئله نا، کِرِه عمل کوداندرم                   دارم روی مسئله های هندسه کار می کنم
جان مآر، هاش دو زو (H۲O ) آبه گیدی، اُکسیژنه مادر جون! به آب میگن (H۲O) هاش دو زو، اکسیژن
تو که بیچارَه نانی خاصیت هیدروژنه                   توی بیچاره که نمی دونی چه خاصیتی داره هیدروژن)
دو صحنه از فیلم اپیزودیکِ "۱۰"، گفت و گوی مادرِ جوانی با پسرِ حدودا ده ساله اش است. مادر حدود ۷ سال پیشتر از پدرِ پسر جدا شده و با مردی به نام مرتضا، که پولداراست و با هم تفاهم دارند، زندگی می کند، پسر هم که پیشتر با مادرش بوده، چندی است در خانه ی پدرش زندگی می کند. هرازگاهی مادر و پسر همدیگر را ملاقات می کنند. در این دوصحنه شاهد درگیری و کشمکش دو دیدگاه متفاوتِ مادر و پسر هستیم. این دو صحنه، به مانند دیگر صحنه های فیلم، در اتومبیلِ مادر و در حینِ رانندگی هستند.
در این فیلم مادر در نقش مدافع مدرنیته است و پسر ۱۰ ساله در پیِ راهیافتِ تفاهم با مادر و انتقاد از او بر حسبِ نیازهای خود و سن و سالش. زبان مادرِ جوان در این دیالوگ، گاه زبانی نیمه لمپنی:
به بابات بگو بیا دوتا زن بگیریم، یه مادر-دختر. مادرَ رو تو بردار، دخترَ رو من برمی دارم. بگو راحت، زن من به کارای من می رسه، زنِ تو به کارای تو می رسه. به شرطی که بابات به زنِ تو شبیخون نزنه

گاه زبانی با واژه های فلسفی و نافهم برای پسر: خیلی خوبه که این "هستی" فقط تو شکم خلاصه شده. گاه زبانی در تحقیر دیگر زنان: دامنِ کوتاه ممنوعه، لباسای گشاد می پوشه، توی خونه می مونه، ظرفا رو تمیز می شوره، دائم عزاهای خوشمزه دُرُس می کنه، خونه دسته گله،... بوی قورمه سبزی هم همیشه میده، است.
او هم مانند دخترِ شعرِ افراشته در پاسخ به پرسش تلویحی پسر:
- مسئله اینه که ( زنی مثل تو. توضیح نگارنده) اصلن توی خونه مسئولیت قائل نمی شه، حتا حاضر نیستش وقتی شب میاد خونه دو تا دونه ظرف بشوره، کارگر نگیره.
- به دلیل این که من باید عکاسی کنم، یا باید نقاشی کنم، یا باید به مسافرت برم. من کارای خیلی مهمتر از ظرف شستن و جاروبرقی کردن دارم. اون کارا رو یه کارگرم می تونه بکنه، اما اون کارگر نمی تونه عکاسی بکنه.
- اون یکی که مثِ تو این همه کار نداره، پس مثالات رو عین خودت نکن، مامان.... تو نمی فهمی، تو همه رو عین خودت می کنی، تو نمی دونی مادر کیه؟
ویژگی فیلم "۱۰" در مقایسه با شعر افراشته در آن است که کشمکش بین سنت و مدرنیته در دو شخصیت داستانی از هم تفکیک نشده، بل این کشمکش از منشور کاراکترهای موجود در یک شخصیت در مواجهه با آینه هاییِ پیشِ رو بیان شده است.
شعر افراشته با ترجمه اش به لهجه ی تهرونی را پیوست این نوشتار می کنم.

علی صیامی/هامبورگ/ ٨ مارس ۲۰۱۰
alisiami۱٣٣۲@yahoo.de

***

افراط و تفریط

اثر محمدعلی راد باز قلعه ای متخلص به افراشته

مادر:                                                  مادر:
کُر جوانمرگ ببی، ایپچه بیا اَیا بینشین دختر! جَوونمرگ بشی، لحظه ای بیا اینجا بشین
چنتا کلمه گپ بزَن، دونَه می آمرا بج دوُجین چند کلمه ای حرف بزن، کمی با من برنج پاک کن
چَقَدر کاغذه سر نقشه کشی، سیا کنی؟ چقدر روی کاغذ نقشه می کشی، سیاه می کنی؟
چَقدر شی سراجیر، هی سراجور کتاب خوانی؟
                                                 چقدر پائین و بالا می ری، کتاب می خونی؟
دختر:                                                 دختر:
ابجی جان وخت عزیزه، من تی مانستان نوکونم مادرجون! وقت عزیزه، مثل تو نیستم که
ایپچه قلیان چاکونم، ایپچه بایم بج پاکونم کمی قلیون چاق کنم، کمی هم برنج پاک کنم
من واسی درس بخوانم صاحبِ معرفت بَبَم من باید درس بخونم صاحب معرفت بشم
بیلا نسبت تی مانستان اَیه تنبل نکفم
                                                بلانسبت، مثل تو اینجا به تنبلی نیفتم.
مادر:                                                  مادر:
جان زای پینیک زِنه، رختَ شورِه، نوا بدانی؟ بچه جون! وصله ی لباس دوزی، رختشوئی رو نبایس بدونی؟
کَله سَر پلا بسوجَه، تو نواستی اوسانی؟ رو اجاق پلو بسوزه، نبا یس بَرِش داری؟
خیر باشد، ای وخت منم می پئره خانه ایسابوم خیر باشه، روزگاری منم خونه ی پدری بودم
خانه کارانا کودیم، من همه چی میان دو بوم
                                                 کارای خونه رو می کردم،میون همه کارا بودم
دختر:                                           دختر:
ابجی جان! گب نوا زِئن، جبر کِرِه حل کوداندرم مادر جون حرف نزن، دارم جبر حل می کنم
هندسه مسئله نا، کِرِه عمل کوداندرم دارم روی مسئله های هندسه کار می کنم
جان مآر، هاش دو زو (H۲O ) آبه گیدی، اُکسیژنه مادر جون! به آب میگن (H۲O) هاش دو زو، اکسیژن
تو که بیچارَه نانی خاصیت هیدروژنه
                                                توی بیچاره که نمی دونی چه خاصیتی داره هیدروژن
مادر:                                                 مادر:
من نگم سواد بده، سواد کی خوبه زای جانِه نمی گم سواد بده، سواد که خوبه بچه جون!
سه سه تا نه تا، سه نه تا بیست و هفتا چی کونه؟ سه سه تا، نه تا، سه نه تا، بیست و هفت تا هم شد آب و نون؟
مِرِه جوغرافی خوانی، مصرف جوغرافی چیسه؟ برام جغرافی می خونی، فایده ی جغرافی چیه؟!
گی زمین راه شِه، کی باور بوکونه والله کیسه؟
                                                 می گی زمین راه می ره، باورِ کیه؟
دختر:                                                 دختر:
درس هَنه، علم هنه، سواد ایمروزی هَنه درس همینه، علم همینه، سواد امروز همینه
پس یقیناً میل داری تی دخترِه درس نخوانَه حتمنی دلت می خواد، که دخترت درس نخونه
اَن کی پیشرفت نوکونه من واسی حتماً بخوانم این حرفات که پیش نمی ره، حتماً باید درس بخونم
تی خاخورزا نفامه، بد و خوبا بفامانم
                                                به خواهر زاده ی نفهمت، بد و خوب رو بفهمونم
مادر:                                                 مادر:
می خاخور زا؟ بیمیرم! چیه مانه اون؟ جواهره خواهر زاده ام؟ بمیرم براش، به چی می مونه؟ اون جواهره!
رَج و رایِ زندیگانه خوب دانِه همه ذره همه راه و ردیف زندگی رو خوب می دونه
ماشاء الله سواد دارِه، حافظا پوشته رو خوانه ماشالله سوادی داره، که حافظ رو از حفظ می خونه
زای، دوعا، جادو، طلسم، هر چی بیگی، هما دانِه
                                              دعای بچه، جادو، طلسم، هر چی رو بگی می دونه
دختر:                                               دختر:
می سواد او جورنی یه، تا تی ره جادو بوکونم سوادِ من اونچوری نیس که برات جادو کنم
مَردوما جما کونم، شُله قلمکار چاکونم مردم رو جمع بکنم، شله قلمکار دُرُس کنم
تا تی حال به هم خوره، فوری کیتابه سر کونی تا حالت به هم میخوره، فوراً سرکتاب باز می کنی
کولی ئِنه خانه میان جماکونی، طاله دینی
                                                 کولیا رو تو خونه گرد میاری، تا طالع ببینی
مادر:                                                  مادر:
تی پئره من چی بگم بَبَه؟ ترا لوساکونه بگم بابت چی بشه؟ که تو رو لوس می کنه
تا تره گب بزَنَم شب آیه می کلّه کَنهِ اگه به تو حرفی بزنم، شب میاد سرم رو می کنِه
دخترا کی گویه هی تار بزَنه رخص بوکونه کی گفته که دختر هی تار بزنه و رقص کنه
بیرون شِه، رو نیگیره، مو آلاگارسون بزنه
                                                 بیرون میره رو نگیره، موهاشو آلاگارسون بزنه؟
دختر:                                                  دختر:
رخص و موسیقی اگر گی، دیلانا زنده کونه ازرقص و موسیقی که میگی، از اونا دل زنده میشه
نتانم رو بیگیرم مار! می دیلا، خفتا زنه مادری! نمی تونم رو بگیرم، دلم خفه میشه
من و دیهاتی زنای چی فرق داریم؟ رو بیگیرم من و زن دهاتی چه فرقی باهم داریم، که من باید روبگیرم؟
روس و ارمنی دینم روبازه، حسرت ببرم؟
                                                   تا روس و ارمنیا را روباز ببینم، ازحسرت بمیرم؟
مادر:                                                  مادر:
آخر دختر! دیهاتی تیارت نیشه رقص نوکونه آخه دختر! زن روستائی به تآتر نمیره، نمی رقصه
نیشِه قنادیِ شرق قامپتِ بلژیک نی هینه به قنادی شرق نمیره، کانفکت بلژیکی نمی خره
دیهاتِن، زناک و مرداک، دس و دیلِ پاک داریدی دهاتی ها، زن و مرد، دست و دل پاک دارن
کس کسا برار خاخوروار، همه وخت فاندریدی
                                                   همدیگه رو به چشم خواهر برادری می بینن.
دختر:                                                 دختر:
اَگبان به خرجِ من هیچ نیشِه پیشرفت نوکونه این حرفا به خرج من نمی ره، تأثیری هم نداره
وختی بی ریا بَبم کس مرا سر به سر ننِه وقتی خودم پاک باشم، کسی سر به سرم نمیذاره
دیهاتی رشتی چیسه؟ تو فناتیکی ابجی جان دهاتی – شهری چیه؟ تو اُمُل و قدیمی ای ننه جون
میل داری تی دخترِه بدبخت ببَه خانه میان؟
                                                دلت می خواد دخترت بدبخت بشه تو این میون؟
مادر:                                                 مادر:
آئو آئو چی گِه اَکُر مِرا؟ به تخته سر! آه، آه! این دختره چی میگه؟ به تخت مرده شور خونه!
پوست بُولغاره مانِه تی رو ، جه تی رو الخدر! الحذر از اون روت! به پوست بلغار می مونه
روزگار کرا فوگوردِه شومه سر، حیا بوکون حیا کن دختر، روزگار خراب میشه رو سرِتون
تی رو غساّله فادم من، سیا بختِ سرنوگون
                                                 روت رو به غسال بدم، ای سیاه بخت سرنگون!
دختر:                                                     دختر:
چیسه مار جان! چی ره تی اَخما مِره تورشا کونی؟ چیه مادر جون! چرا روت رو برام ترش می کنی؟
تا دو کلمه گب زنم فوری مِره هارای زنی؟ تا دو کلمه حرف می زنم برام هوار داد می زنی؟
می تِره دلیل باوردم، تو مِره دلیل باور من برات دلیل آوُردم، تو هم برام دلیل بیار
رو می شین چی عیب داره؟ هی گی جه تی روالحذر؟!
                                                   روم چه عیبی داره، هی می گی الحذار؟
مادر:                                                 مادر:
بعله دِه! مدرسه شاگردی، اَجور غلط کونی بعله دیگه! شاگرد مدرسه ای و از این غلطا می کنی
تی جولوبا نیگیرم، دینی چو جور گبان زنی؟ من اگر جلو ت رو نگیرم، می بینی چه حرفا می زنی؟
جانه دختر! الانه تی کوجورا با د دَمِه دخترجون! الآنه باد بالای کوهِت می وزه
نیویره، نزئی اَ گشت گبانه تو مِره
                                                زبونت از اینحرفا آدم رو می گزه.
دختر:                                                  دختر:
والله، تی عقلا بوخوردی، جانه مار خدا دانِه والا، انگاری عقلت رو خوردی مادر، خدا می دونه
نیویره آدَمِ عاقل اَ گبانَه نزنه                 وگرنه آدم عاقل از این حرفا نمی زنه
خانه داری چیه؟ وا درس بخوانم تا تانمه خونه داری چیه؟ بایس تا می تونم درس بخونم
اگر خلق گب نَبه، می چادره اوسانمه اگه بگو مگوی مردم نباشه، چادر از سر برمی دارم

مادر:                                                  مادر:
بوشو تی پئرا بوگو خو کُلایا جورتر بنه □ برو به پدرت بگو، کلاش رو بالاتر بذاره
اَنی دختر خوایه خو چادره اصلا اوسانه دخترش می خواد چادر از سر برداره!
اَ لوسه ریکانه ره، تی سرگی هَن دِه لازیمِه واسه ی این پسرای لوس، همین کارا برات لازمه
بوشو! بدبختی، سیاروزی تی اَمرا عازیمه
                                                 برو که سیاه بختی و سیاه روزی همپات عازمه.
دختر:                                                  دختر:
نی نیشین زمینِ سر، ترسم روماتیزم بیگیری رو زمین نشین مادر! می ترسم رماتیس بگیری
تی جانا راه نوادان غوصه، چی ترسم بیمیری غصه به جونت راه نده، می ترسم بمیری
می ما نستَن بنشین استولِ سر صندلی سر مثِ من بشین، رویِ مبل وصندلی
دسِ اَمرا پلا خوردن، داره تی جانه ضرر
                                                با دستت پلو نخور، ضرر به جونت می زنی
مادر:                                                 مادر:
شالکی یه دَس نزنی، گی نانم میرکوب داره یا به قاب دستمال دست نمی زنی و میگی میکرب داره
مرا جارو وَنالی زِئن، گی نانم خاک واره یا نمیذاری جارو بزنم، می گی خاک می باره
کله شقی، اَمه دس بَزِه پلا یا نوخوری با کله شقی، پلوی دست زد مون رونمی خوری
می دسه آبا کشم، باز مِره ایراد اُوِری
                                                 دسم رو تو کاسه ی آب می شورم، ازمن ایراد می گیری
دختر:                                                  دختر:
مرغِ فضلَا نوشوری دسمال اَمرا پاکونی فضله ی مرغ را نمی شوری، با دستمال پاک می کنی
حوض آب سیا وابو، باز تو اونا تمیز دانی آب حوض سیاه بشه، بازم اون رو تمیز می دونی
شومه جور مارانه دس، جغلانه روزیگار شبه از دستّ مادرایی مثِ تو، روزگار بچه ها سیاه است
هر تا خانه تی مانستان ایسا، اُی خراب ببه
                                                خراب بشه هر خونه ای که مادری مثِ تو در بروبیاست.
مادر:                                                 مادر:
کاشکی! من لانتی بزابیم تی عوض، سرگونی! کاش به جای تو مار زائیده بودم ، سرنگونی
مرا مسخره کونی! اَی تو به خانه بمانی! من رو مسخره می کنی؟ الهی که به خونه بمونی
تو مرا پرکانی؟ اُی خدا تِرا بپرکانَه        تو من رو می لرزونی، خدا تو رو بلرزونه
به اَبرکتِ هزار دانه، خدا تی نسلا اوسانَه
                                       الاهی به این برکت هزار دونه، خدا نسلت رو بپوسونه
پدر وارد اطاق می شود شخصی است اعتدالی: پدر وارد اطاق می شود شخصی است اعتدالی:
مادر به پدر دختر:                                مادر به پدر دختر:
بیا ریش چرمِه، بیدین اَکور می خطّا نخوانه بیا ای چرم ریش! ببین این دختره خط من رو نمی خونه


دختر به پدر:                                  دختر به پدر
آقا جان! ابجی مرا جِه درس ممانعت کونه پدرجون! مادرم نمیذاره تا دخترت درس بخونه

پدر به همسر و دخترش:                   پدر به همسر و دخترش:
تو نوا درس خوانی ره، دوخترِ پیشا بیگیری تو نباس جلوی درس خوندن دختر بگیری
جانِ دوختر تو نم وا، تی ابجی لبلا بیگیری دختر جون! تو هم با ستی به حرف مادرت گوش گیری
درس تی رِه لازیمه، اما خانه داری واجیبه درس برات لازمه، اما خونه داری واجبه
عفت و شرم و حیا هم، واسی تی اَمرا ببه عفت و شرم و حیا، برای دختر ادبه
تو زیاد جلو دری، تو هم زیاد عقب دری تو زیاد پیشرو شدی، تو هم زیاد عقب میری
داد از اَ دو جوری، فغان از اَ بی خبری! داد از این دوگانگی، فغان از این بی خبری.


اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:

Facebook
    Delicious delicious     Twitter twitter     دنباله donbaleh     Google google     Yahoo yahoo     بالاترین balatarin


چاپ کن

نظرات (۰)

نظر شما

اصل مطلب

بازگشت به صفحه نخست