• مراسم زیارت در ایران بر اساس جادوی سرایتی استوار است. این مراسم بر سه نوع است: در نوع اول، "زایر-جادوگر" می کوشد از راه تماس مستقیم و از طریق دستگاه لامسه، خاصیت برکت زای ضریح مقدس را ، به خود منتقل کند. در نوع دوم، "زایر-جادوگر" می کوشد از راه طواف و از طریق نیروی گریز از مرکز، خاصیت برکت زای آن را ، به خود منتقل کند. در نوع سوم، "زایر-جادوگر" می کوشد از راه نوشیدن و از طریق دستگاه گوارش ، خاصیت برکت زای آن را ، به خود منتقل کند. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
چهارشنبه  ۱٣ ارديبهشت ۱٣٨۵ -  ٣ می ۲۰۰۶

Abbas.Ahmadi@Mailcity.com
AbbasAhmadi.FreeWebPage.Org
 
خلاصه
در این مقاله می خواهم نشان بدهم که مراسم زیارت در ایران بر اساس جادوی سرایتی استوار است.   این مراسم بر سه نوع است:   در نوع اول، "زایر-جادوگر" می کوشد   از راه تماس مستقیم و از طریق دستگاه لامسه، خاصیت برکت زای ضریح مقدس را ، به خود منتقل کند. در نوع دوم، "زایر-جادوگر" می کوشد   از راه طواف و از طریق نیروی گریز از مرکز، خاصیت برکت زای آن را ، به خود منتقل کند. در نوع سوم، "زایر-جادوگر" می کوشد   از راه نوشیدن و از طریق دستگاه گوارش ، خاصیت برکت زای آن را ، به خود منتقل کند.
 
۱- زیارتگاه ها
یکی از ویژگی های مراسم زیارت در ایران، کثرت زیارتگاه ها ست. به عنوان مثال، تنها در شهر قم و اطراف آن ، حدود چهل و یک امامزاده ی رسمی وجود دارد. در بعضی از این زیارتگاه ها، مانند امام زاده اسماعیل، بیش از یک نفر مدفون است. بزرگترین امامزاده ی قم، آستانه ی مقدس حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ دختر امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ است که در مرکز شهر قم قرار دارد. چهل امامزاده ی دیگر قم عبارتند از:
 
  امام زاده اسماعیل - که در دامنه کوه بیدقان در ۱٨ کیلومتری قم واقع شده است. در این بقعه، سه تن به اسامی شاهزاده اسماعیل و فرزندش حمزه ـ از اولاد علی بن جعفر عریض ـ و شاهزاده محمد ـ از اولاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ـ مدفون ‎ اند.
 
امام زاده موسی مبرقع - این امامزاده فرزند امام محمد تقی ـ علیه السّلام ـ جد سادات رضوی است. ایشان اولین کسی از سادات رضوی است که در سال ۲۵۶ هـ . ق در قم اقامت گزیده است. موسی مبرقع در ۲۹۶ هـ . ق از دنیا رفت و در مکانی که اکنون مزار اوست دفن شد و در کنارش یکی از فرزندانش به نام شاهزاده احمد فرزند محمد بن موسی مدفون گردید.
 
امام زاده شاه حمزه - این امام زاده از فرزندان موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ و برادر امام رضا ـ علیه السّلام ـ است.
 
امام زاده علی بن جعفر - این امامزاده مشهور به «دربهشت» می ‎ باشد که گنبد آن متعلق به اوایل قرن هشتم هـ .ق است که در دوران قاجار ایوان و بیوتاتی بر آن اضافه گردیده است.
 
امام زاده سید سربخش - این امامزاده در خیابان آذر مقابل چهل اختران قرار گرفته و شخص مدفون در آن از نوادگان امام جعفر صادق ـ علیه السّلام ـ می ‎ باشد. بر اساس نوشته گچ بری پایانی کتیبه، تاریخ احداث بنا، محرم الحرام ۷۷۴ هـ .ق ثبت شده است.
 
امام زاده احمد بن اسحاق - این بنا در میدان کهنه قم یا میدان زکریا بن آدم در جوار امامزاده شاه حمزه قرار گرفته و مدفون در آن، احمد بن اسحاق عسکری از نوادگان امام هفتم ـ علیه السّلام ـ است. حرم اصلی امامزاده از بناهای باستانی قبل از صفویه است که به دستور شاه طهماسب تعمیر و تزئین شده است.
 
امام زاده ابو العباس احمد - این آرامگاه در مجاورت امامزاده دربهشت قم واقع شده است و از آثار قرن هشتم هجری است و درباره شخصیت مدفون در آن نقل شده که از سادات حسنی سجادی بوده و جدش، ابوالفضل حسین، از صحابه امام عسکری ـ علیه السّلام ـ است.
 
امام زاده باوره - این آرامگاه در مزرعه باوره، در ۶ کیلومتری روستای فردو از توابع قهستان واقع شده است. در این آرامگاه دو امامزاده به نام ‎ های شاهزاده محمد و حسین، حلیمه خاتون و زینب خاتون از احفاد امام موسی کاظم ـ علیه السّلام ـ مدفون ‎ اند.
 
امام زاده حلیمه خاتون - این آرامگاه در روستای لنجرود و در ۱۲ کیلومتری جنوب شهر قم واقع شده است. امامزاده مدفون در این بقعه را از احفاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ذکر کرده ‎ اند.
 
امام زاده سکینه خاتون - در ٣۰ کیلومتری شرق قم و نزدیک روستای زالون آباد، آرامگاه سیده سکینه خاتون از احفاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ واقع شده است. که از آثار قبل از صفوی یا دوره آغازین صفوی می ‎ باشد.
 
امام زاده سلطان محمود - این امامزاده در جهت شمال غربی روستای صرم درجنوب قم واقع شده و مدفون در آن سه تن به اسامی سلطان محمود، شاهزاده سلیمان از احفاد امام سجاد ـ علیه السّلام ـ و یک زن به نام ستی زینب از احفاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ است.
 
امام زاده سلیمان - این آرامگاه در ۲۶ کیلومتری جنوب شرقی قم واقع شده است. به نظر می ‎ رسد بنای اولیه امامزاده به دوره ایلخانی مربوط باشد. امامزاده مدفون از سادات حسینی سجادی است.
 
امام زاده شاه ابراهیم - این بنا در ۲۴ کیلومتری قم واقع شده و بنای کنونی آن مزاری از دوره صفویه است.
 
امام زاه شاهزاده ابو احمد - این بنا در بیرون دروازه ری در شمال شرقی قم واقع شده و مدفون آن ابواحمد محمد بن حنفیه از احفاد علی ـ علیه السّلام ـ است. این بنا از آثار بسیار قدیمی شهر قم است که در سال ۹٣۲ هـ .ق تجدید بنا شده است.
 
امام زاده شاهزاده احمد و علی حارث - این بنا در شرق شهر قم ـ در خاکفرج ـ واقع شده که در آن دوقبر مشهود است که بر روی یکی از آن ‎ ها لوحی قرار دارد و به نام حارث ثبت شده بود و اینک در موزه ملی نگهداری می ‎ شود و به قرن هفتم هجری تعلق دارد.
 
امام زاده شاهزاده جعفر غریب - این آرامگاه در ۶ کیلومتری شهر قم واقع شده و مدفون در آن یکی از نوادگان امام کاظم ـ علیه السّلام ـ می ‎ باشد.
 
و امامزاده ‎ های دیگر مانند: شاهزاده جعفر از فرزندان امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ، امامزاده زکریا، امامزاده سید علی، امامزاده طاهر در ٣۰ کیلومتری شمال غربی قم، امامزاده عباس از اولاد امام موسی کاظم ـ علیه السّلام ـ ، امامزاده عباس، هفت امامزاده، که مدفن هفت امامزاده به نام ‎ های عباس، ابراهیم، صالح، فیروز، حسن، جعفر،‌ابوالقاسم اسماعیل، از احفاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ اند. امامزاده محسن، امامزاده صفورا از اولاد علی ـ علیه السّلام ـ ، امامزاده عبدالله از نوادگان امام سجاد ـ علیه السّلام ـ ، امامزاده فاضل، امامزاده معصومه و... در قم و اطراف آن مدفون هستند. که جمعاً به ۴۱ امامزاده می ‎ رسد. (ماخذ شماره ی ۱)
 
البته تعداد امامزاده های قم در برابر تعداد کل امامزاده های ایران رقم ناچیزی است. بنا به گفته ی   نصرالله چمران، معاون "بقاع متبرکه" ی سازمان اوقاف و امور خیریه ی ایران، در حال حاضر بیش از پتج هزار وهشت صد بقعه درکشور وجود دارد. در برخی بقعه ها بیش از یک امامزاده مدفون است. بنابراین تعداد کل امامزاده های ایران   بیشتر از پتج هزار وهشت صد امامزاده است.
 
این لیست بالا بلند از امامزاده های قم را در آغاز این مقاله آوردم تا نشان بدهم که زیارتگاه ها و به تبع آن، مراسم زیارت، تا چه اندازه در فرهنگ عوام اهمیت دارد. پس از مطالعه ی این لیست طولانی، سه سوال در ذهن نقش می بندد:
- این همه زیارتگاه به چه درد می خورد؟
- مردم عوام چرا به این زیارتگاه ها می روند؟
- کارکرد و فونکسیون مراسم زیارت، از نظر مردم شناسی، چیست؟
 
۲ - تماس مستقیم با جسم مقدس
برای پاسخ به این پرسش ها، از عصر علم به عصر مذهب، و از عصر مذهب به عصر جادو می رویم. بنا بر پژوهش های پرفسور جیمزفریزر James G. Frazer در کتاب شاخسار زرین The Golden Bough "پرستش درختان و درخت پرستی نقش مهمی در تاریخچه ی مذهبی نژاد آریا بازی کرده است... زیراآنها مشاهده می کردند که درختان هرساله بارور می شوند و میوه می دهند. بهمین علت، معتقد بودند که روح باروری و برکت در تنه ی درختان زندگی می کند و درخت را مقدس می داشتند... اولین زیارت گاه های ایرانیان ، درخت بوده است. " (ماخذ شماره ی ٨، صفحه های ٨۲ و ٨۴ و ٨۶).
 
الف: زیارت چنار
  نمونه ی زنده ی درخت پرستی در عصرحاضر در ایران، زیارت چنار مقدس روستای‌ زرآباد قزوین است که ماجرای آن را به نقل از خبرگزاری رسمی ایرنا، در این جا می آوریم:
 
" بقعه ی مطهر حضرت علی‌ اصغر، فرزند بلا فصل امام موسی‌ کاظم (علیه السّلام )، و درخت چنار مقدس روستای‌ "زرآباد"، همه ساله میزبان خیل عظیمی‌ از زائران و مشتاقانی‌ است که، برای‌ زیارت و عزاداری‌، گردهم می‌آیند.
 
  طبق یک سنت دیرین، هر ساله مردم روستای‌ زرآباد و هزاران زائر در قالب دسته های‌ عزاداری‌، شب عاشورا گرداگرد درخت چنار خونباری‌، که در صحن این امامزاده روییده، حلقه زده و ضمن عزاداری‌ و سینه زنی‌ دراولین دقایق صبحگاه عاشورا شاهد چکیدن مایعی‌ سرخ فام از شاخسار این درخت می‌شوند.
 
به اعتقاد اهالی‌ این روستاو طبق روایات منقول، درخت کهنسال و مقدس زرآباد در روز عاشورای‌ سال۶۱ هجری‌ که شهادت حضرت امام حسین (علیه السّلام ) بوقوع پیوست و خون مقدس حضرتش دشت کربلا را گلگون کرد، میزبان یکی‌ از مرغانی‌ بود که از سوی‌ خداوند مامور شده بودند تا با آغشته کردن خود به خون سیدالشهدا پیام سرخ شهدای‌ کربلا را به سراسر جهان برسانند. " (۲)
 
 
در تصویر شماره ی ۱، عده ای گرد یک درخت چنار جمع شده اند و سعی می کنند تا دستمال سفیدی را که در دست دارند به درخت بمالند و مقداری از شیره ی مقدس درخت را به خود منتقل کنند. با دقت در مراسم دستمال مالی، میتوان به مکانیسم و به معنای اصلی مراسم زیارت در ایران پی برد.
 
در مراسم دستمال مالی، زایر می خواهد مقداری از شیره ی تبرک زا را از چنار به دستمال منتقل کند. شیره ی درخت، خاصیت تبرک زای خود را از خونی گرفته است که پرنده ای از دشت کربلا به آن درخت آورده است. خون دشت کربلا، خاصیت تبرک زای خود را از حضرت امام حسین (علیه السّلام) گرفته است. حضرت امام حسین (علیه السّلام) ، خاصیت تبرک زای خود را از ارتباط با عالم قدسی و ار ارتباط با خداوند، کسب کرده است. بنابراین در مراسم زیارت چنار در روستای قزوین، زایر می خواهد، خاصیت برکت زای خداوند را، از راه تماس و سرایت، به خود منتقل کند.
 
این، در اصل یک نوع جادوی سرایتی ست که در عصر جادو در بین وحشیان رواج داشته است. در جادوی سرایتی، جادوگر می کوشد که از راه تماس مستقیم با یک جسم مقدس، مقداری از خاصیت باروری و برکت را ، از راه تماس و سرایت، از آن جسم به خود منتقل کند.پرفسور جیمز فریزر این نوع جادو را "کان تی جیوس مجیک" Contagious Magic می نامد که در لغت به معنای جادوی مسری ویا "جادوی سرایتی" است. (ماخذ شماره ی ٨، صفحه های ٣۷ تا ۴۵). بخش اعظم سنت های زیارتی در ایران، براین مکانیسم جادویی، یعنی بر اساس جادوی سرایتی، استوار است.
 
جادوی سرایتی، مانند علم، بر مشاهده استوار است. جادوگر مشاهده می کند که مثلا با تماس با یک جسم خوش بو، مانند گل، می تواند بوی خوش آن گل را از راه تماس و سرایت به خود منتقل کند. او این موضوع را به همه ی امور تعمیم می دهد و فکر می کند که می تواند با مالیدن دستمال به درخت چنار نیز، نیروی برکت زای آن را، از راه تماس مستقیم، به خود منتقل کند.
 
ب – زیارت ضریح
 
در ایران، علاوه بر درخت ، شخص زیارت کننده، با دست مالیدن به ضریح مقدس، نیز می کوشد تا نیروی بارورکننده و برکت زای آن را ، از راه تماس مستقیم، از مفرغ و نقره و آهن، به خود منتقل نماید. گاهی نیز شال سبز رنگی را به ضریح می مالند تا آن را متبرک نمایند. در این جا، شال سبز رنگ در حکم همان دستمال سفیدی ست که در روستای زرآباد به درخت چنار می مالند، با این تفاوت که در این جا، ضریح سیمین جای چنار چوبین را گرفته است. . زایر می خواهد مقداری از خاصیت تبرک زای ضریح سیمین را از نقره ی سفید رنگ به شال سبز رنگ منتقل کند. ضریح سیمین، خاصیت تبرک زای خود را از امامزاده ای گرفته است که در آن جا مدفون است. آن امامزاده نیز، خاصیت تبرک زای خود را از ارتباط با عالم قدسی و از ارتباط با خداوند، کسب کرده است. بنابراین در مراسم زیارت ضریح سیمین نیز، مانند زیارت چنار چوبین، زایر می خواهد، خاصیت برکت زای خداوند را، از راه تماس و سرایت، به خود منتقل کند. بین زایر و خدا، زنجیره ای از حلقه های به هم پیوسته وجود دارد. در یک سر این زنجیره ی مقدس، خداوند و در سر دیگر آن، زایر، قرار گرفته است. هرچه طول این زنجیره ی جادویی کوتاه تر باشد، آن زیارت مهم تر و مورد علاقه ی بیشتر است.
 
در مورد زیارت امامزاده، این زنجیره ی جادویی به شرح زیر است:
خدا – امام – امامزاده - قبر – ضریح – زایر
 
در مورد زیارت امام، این زنجیره ی جادویی، یک حلقه کوتاه تر است و به شرح زیر است:
خدا – امام – قبر – ضریح – زایر
 
در مورد زیارت حج، این زنجیره ی جادویی، کوتاه ترین است و به همین علت ، مهم ترین نوع زیارت به شمار می رود:
خدا – سنگ سیاه– زایر
 
کلمه ی متبرک در لغت یعنی چیزی که نیروی برکت به آن منتقل شده باشد. استفاده از کلمه ی “متبرک”، به طور غیر مستقم، مکانیسم اصلی جادوی سرایتی را فاش می کند. زیرا در جادوی سرایتی، نیروی برکت از راه تماس از جسمی به جسم دیگر منتقل می شود و آن جسم به اصطلاح “متبرک” می شود. هردوی این اعمال در آیین ایرانیان، یعنی هم دست مالیدن به درخت و هم دست مالیدن به ضریح، در اصل، نوعی جادوی سرایتی است که از عصر جادو به یادگار مانده است.
٣ - خاصیت برکت زای ضریح مقدس
عوام معتقدند که ضریح امامان و امامزادگان، خاصیت برکت زایی دارد. برای آن که ادعای خود را مستند کنیم، به مشهد و به سایت رسمی آستان قدس رضوی می رویم . در این سایت، صفحه ای به نام "کرامات رضوی" وجود دارد که در آن داستان هایی از نیروی شفا دهنده ی ضریح امام رضا (علیه السلام) نقل شده است. یکی از این داستان ها مربوط به زن جوانی به نام کلثوم رضائی است که غده ی سرطانی سینه ی او ، نه با جراحی و رادیو تراپی و کیموتراپی، بلکه توسط نیروی شفادهنده ی ضریح امام رضا (ع) معالجه شده است. عین داستان، به نقل از سایت رسمی آستان قدس رضوی، به شرح زیر است:
 
" کرامات رضوی: ضریح مقدس
شفا یافته: کلثوم رضائی ۲۲ ساله
ساکن- بهشهر
تاریخ شفا: مقارن ساعت ۲۴ نیمه شب اول خرداد ۱٣۷۲
نوع بیماری: غده ای بدخیم و سرطانی درون سینه
 
کلثوم... ساکن بهشهر بود و بیش از ۲۲ بهار از عمرش نمی گذشت... او تا دیروز سالم بود، اما امروز... بی تأمل به این سو آن سوی اتاق می رفت، تاب و قرار از او سلب شده بود و امانی برایش نمانده بود... بعد از ظهر آن روز به آقای دکتر اسدالله پور مراجعه کرد. دکتر دستور رادیولوژی و آزمایشاتی از سینه ی سمت چپ او داد.
انگار غده ای درون سینه تشکیل شده بود. غده ای بدخیم و سرطانی. مدتی به همین منوال تحت درمان قرار گرفت.از آن روز دهشتناک ماهها می گذشت و هر روز غده بزرگ تر و دردناک تر می شد... دیگر برای همه محرز شده بود که غده، غده ی سرطانی و علاج ناپذیر است...
 
درگیر ودار ماهها وسالها سرگردانی و تحمل درد و مرض، هوای زیارت امام رضا(ع) در دلش وصف ناپذیر پدید آورد... کلثوم موضوع را با مادرش در میان گذاشت و آنها تصمیم گرفتند سفری به مشهد بیایند تا شاید امام هشتم (ع) یاری شان نمایند.
 
کلثوم به همراه مادر و خواهرش و با بدرقه پدر دردمندش به سوی مشهد در روز ۲۹ اردیبهشت ۱٣۷۲ حرکت کردند، و در روز اول خرداد ماه ۱٣۷۲ به مشهد رسیدند...کلثوم پس از رفع خستگی، همان روز به حرم مطهر مشرف می شود... در مجوز شماره ٣٨۷ دفتر نگهبانی صحن مطهر انقلاب آمده است:
 
خواهر کلثوم رضائی که از ناحیه ی سینه ی سمت چپ دچاربیماری می باشد حسب تقاضای خودش مجاز است روزهای ۱ و ۲/٣/۱٣۷۲ از ساعت ۱٨ الی۷ روز صبح روز بعد در پشت پنجره ی فولاد جهت گرفتن شفا متوسل به باب الحوائج حضرت علی بن موسی الرضا (ع) گردد.
 
در نامه بخش تسهیلات زائرین به ریاست رفاه درج شده است:
 
  در ساعت ۱۰ صبح روز ۲/٣/۱٣۷۲ خواهر کلثوم رضایی ۲۲ ساله ساکن بهشهر به همراه بستگانش به دفتر شفا یافتگان مراجعه کردند و اظهار داشت که مورد عنایت آقا امام رضا (ع) قرار گرفته و شفا یافته است و اثری از غده ای که در سمت چپ سینه داشته است نیست.
 
وقتی که از کلثوم سوال کردیم چطور شد که شفا یافتی؟ گفت:
 
  روز اول که برای شفا گرفتن در کنار پنجره فولاد به آقا امام رضا (ع) متوسل شدم ... ناگهان متوجه شدم دردی دیگر در سینه ام احساس نمی شود. با خوشحالی و تعجب دستانم را به طرف سینه ام بردم دیگر دردی وجود نداشت و غده ای هم لمس نمی شد. " (٣)
 
این داستان نشان می دهد که زیربنای مراسم زیارت در فرهنگ عوام، نوعی اعتقاد جادویی به خاصیت شفابخشی و برکت زایی ضریح امامان و امام زادگان است. ضریح مقدس، خاصیت شفابخشی خود را از امامی که در آن جا مدفون است گرفته است. امام نیز خاصیت شفابخشی خود را از راه ارتباط با خداوند کسب کرده است.
 
۴ - طواف به گرد جسم مقدس
در ایران، عوام در هنگام زیارت معابد مقدس، اگر بتوانند، خود را به ضریح مقدس نزدیک نموده و سر و روی خود را به آن می مالند و آن را می بوسند. اما علاوه بر این تماس مستقیم، زایران چند بار نیز به دور ضریح مقدس می گردند. طواف به گرد ضریح مقدس، یکی از جنبه های مهم مراسم زیارت می باشد. این موضوع به حدی مهم است که اگر کسی نتواند به دور ضریح، بچرخد، زیارت خود را ناقص می داند. در این جا دو پرسش پیش می آید:
 
- زیارت کردن چه ربطی به چرخیدن دور ضریح دارد؟
- زایراز چرخیدن به گرد ضریح مقدس، چه چیزی عایدش می شود؟
 
برای پاسخ به این پرسش، به سراغ پرفسور فریزرو مبحث "جادوی سرایتی" او می رویم. پرفسور فریزر در مجموعه ی عظیم و دوازده جلدی "شاخسار زرین" مثال های فراوانی از جادوی سرایتی نقل کرده است. اما، در همه ی این مثال ها، تماس بین دو جسم از نوع تماس مستقیم است و ایشان اشاره ای به مراسمی که بین زایر و ضریح، تماس مستقیم وجود ندارد، نکرده است. در این جا ما مجبوریم که مفهوم "جادوی سرایتی" را کمی توسعه بدهیم تا بتوانیم آن را در مواردی که زایر با ضریح، فاصله دارد، نیز به کار ببریم.
 
در علم فیزیک، اگر ذره هایی را در حول یک محور بچرخانیم، مقداری از آن ذره ها که در مرکز قرار دارند، توسط نیروی گریز از مرکز، از مرکز جدا می شوند و به سوی محیط دایره انتقال می یابند. همین مکانیسم را می توانیم در مورد مراسم طواف به گرد ضریح نیز، به کار ببریم. زایر با چرخیدن به گرد ضریح می خواهد، نیروی باروری و برکت را، نه از راه تماس مستقیم، بلکه ازطریق نیروی گریز از مرکز، از ضریج به خود منتقل کند. من، این نوع خاص از جادوی سرایتی را به نام "جادوی سرایتی گریز از مرکز" یا
  Centrifugal Contagious Magic نام گذاری کرده ام.
 
گاهی فاصله ی بین زایر و ضریح ممکن است از چند سانتی متر و چند متر بگذرد و به چند هزار کیلومتربرسد. به عنوان مثال، در سایت رسمی "زیارت از راه دور" ، زایران می توانند از فاصله ی چندهزار کیلومتری، به گرد مرقد مطهرامام رضا (علیه السلام)، طواف کنند. من، این نوع خاص از جادوی سرایتی را به نام "جادوی سرایتی از راه دور" یا   Distance Contagious Magic نام گذاری کرده ام. به عنوان مثال، شما می توانید در خانه تان در آمریکا بنشنید و از راه دور با مراجعه به سایت دبلیودبلیو دبلیو آق رضوی، مرقد مطهرامام رضا (علیه السلام) را زیارت کنید:
www.aqrazavi.org
 
در بیشتر مراسم زیارت در ایران، یک دایره ی جادویی مشاهده می شود. ضریح مقدس در مرکز این دایره و شخص زیارت کنند، در محیط آن قرار دارد. زایر، در محیط دایره، به دور آن ضریح مقدس، می چرخد. و، به طور ناخود آگاه، معتقد است که می تواند با این عمل ، نیروی باروری و برکت را، از راه نیروی گریز از مرکز و از راه جادوی سرایتی، ازآن ضریح مقدس به خود منتقل کند.
 
خانه ی کعبه، بزرگ ترین زیارتگاه مسلمانان جهان، دقیقا، بر اساس این دایره ی جادویی زیارت، ساخته شده است. "حجرالاسود" در مرکز دایره و"حاجیان،در دایره های متحد المرکز، " در محیط آن قرار دارند.
 
حاجیان به گرد "حجرالاسود"، می چرخند تا نیروی باروری و برکت را، از طریق نیروی گریز از مرکز، از سنگ به آدم منتقل کنند. "حجرالاسود" نیروی بارورکننده ی خود را از راه مجاورت با خانه ی کعبه به دست آورده است. خانه ی کعبه نیز نیروی برکت زای خود را از راه مجاورت با ذات اقدس الهی که در آن جا خانه کرده است تحصیل نموده است.
 
در زیارت حج، اگر زایربه گرد سنگ مقدس نگردد حج اش باطل است. برای آن که گفته ی خود را مستند کنیم، قسمتی از احکام طواف را از سایت رسمی امور حج و زیارت صدا و سیمای حکومت اسلامی ایران، نقل می کنیم:
 
"دوم از اعمال عمره تمتع طواف است پس از اینکه انسان وارد مکه شد واجب است با همان لباس احرام هفت مرتبه دور خانه کعبه بگردد و این عمل را طواف گویند و باید دانسته شود که طواف از ارکان عمره است و کسی که آن را عمداً ترک کند تا وقتی که وقت آن بگذرد عمره او باطل است چه عالم به مسئله باشد چه نباشد و وقت طواف وقتی است که اگر بخواهد آنرا با بقیه اعمال عمره بجا آورد بوقوف بعرفات نمی رسد." (۴)
 
البته زایر باید شرایط دیگری هم ضمن طواف رعایت کند که مهم ترین آن ها خودداری از جماع و استمنا است. برای ان که گفته ی خود را مستند کنیم، قسمتی از فتوای سیدعلی خامنه ای در باره ی استمنا و جماع را از سایت رسمی بیت رهبری ، نقل می کنیم:
:
" آمیزش جنسی در حال احرام و دست بازی کردن، بوسیدن و نگاه همراه شهوت و هرگونه لذت و تمتع شهوانی مرد از زن و زن از مرد بر مرد و زن حرام است.
مسأله۱۱۴ ـ اگر کسی در حال احرام حج از روی علم و عمد آمیزش جنسی کند، در صورتی که بعد از وقوف به مشعرالحرام و قبل از طواف نساء باشد، حج او باطل نمی شود و باید کفاره بدهد.
مسأله۱۱۵ ـ اگر مرد با همسر خود شوخی و دست بازی کند و منی از او بیرون بیاید، باید یک شتر کفاره بدهد.
مسأله۱۱۶ ـ اگر مردی زن خود را از روی شهوت ببوسد کفاره آن یک شتر است و اگر بدون شهوت ببوسد کفاره آن یک گوسفند است.
مسأله۱۱۷ ـ بوسیدن مادر و دختر و دیگر محارم ظاهراً حرام نیست و کفاره ندارد.
 
استمنا حرام است چه با دست باشد و چه با غیر آن.
مسأله۱۱٨ ـ هرگاه محرم سهواً یا بر اثر جهل به حکم استمنا کند و از او منی خارج شود، واجب است استغفار کند و کفاره بر او واجب نیست. ولی اگر از روی علم و عمد استمنا کند و از او منی خارج شود، کفاره آن یک شتر است و در صورت عجز باید یک گوسفند کفاره بدهد.
مسأله۱۱۹ ـ اگر در حال احرام قبل از وقوف در مزدلفه (مشعرالحرام) استمنا کند و منی از او بیرون بیاید، واجب است علاوه بر دادن کفاره ای که در مسأله قبل بیان شد، حج خود را تمام کند و دوباره در سال بعد آن را اعاده نماید. و در صورتی که به وسیله همسرش استمنا کند، بنابر احتیاط واجب حکم همین است." (۵)
 
سوال این است که چرا در هنگام زیارت، خروج منی چه از راه استمنا و چه از راه جماع ، حرام است؟ خروج منی چه ربطی به زیارت دارد؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت که در فرهنگ عوام، آب منی نیز مانند آب باران، خاصیت برکت زایی دارد، زیرا می تواند باعث تولید فرزند شود. زایر هنگام طواف می کوشد با چرخیدن به دور سنگ مقدس، نیروی برکت زای آن را به خود منتقل کند. چنین کسی نمی تواند در همان حال، نیروی برکت زای خود را از راه خروج منی، از دست بدهد. زایر از یک طرف، از راه نیروی گریز از مرکز، در حال گرفتن نیروی برکت زا ست و نمی تواند در همان حال، با استمنا یا جماع، نیروی برکت زای خود را از دست بدهد.
 
ممنوع بودن جماع، پس از پایان زیارت، پایان می یابد و مستحب است که زایرپس از بازگشت از سفر زیارتی با عیال خود جماع کند. در این جماع مستحب، زایر مقداری از نیروی برکت زای ضریح مقدس را از راه منی به زهدان عیال خود منتقل کند. نوزادی که از این همبستری مقدس زاده می شود، در فرهنگ عوام، بسیار خواستنی و مورد علاقه است، زیرا نطفه ی او با بارقه ای از جلال کبریایی بسته شده است.
 
 
در ایران، معماری آرامگاه برخی از شاعران ایرانی، مانند حافظ، نیز از این قانون جهان شمول پیروی می کند. عوام در هنگام زیارت حافظ، چند بار به گرد قبر او می چرخند تا نیروی برکت زا را از سنگ گور به خود منتقل کنند. سدگ گور، نیروی برکت زای خود را از پیکرحافظ که در آن جا مدفون است، می گیرد. حافظ نیز به خاطر ارتباط با عالم غیب و "لسان الغیب" بودن، نیروی برکت زای خود را از عالم غیب، تحصیل می کند.
 
۵ - خوردن جسم مقدس
علاوه بر تماس مستقم با جسم مقدس، مانند دستمال مالیدن به چنار مقدس در روستای زرآباد، و علاوه بر طواف کردن به گرد جسم مقدس، مانند طواف زایران به گرد ضریح امام رضا، یکی دیگراز راه های انتقال نیروی باروری و برکت، خوردن جسم برکت زا است. این نیز نوعی جادوی سرایتی است، با این تفاوت که در این جا، به جای دست در مراسم دستمال مالی و یا به جای پا در مراسم طواف، از دهان و دستگاه گوارش برای انتقال نیروی برکت زا استفاده می شود. پرفسور فریزر در کتاب شاخسار زرین، صفخه های ۴۹٨ تا ۵۲۰، در مبحت مربوط به خدا خواری، مکانیسم این عمل جادویی را به خوبی تشریح کرده است و علاقمندان برای توضیح بیشتر می توانند به این کتاب مراجعه کنند.
 
یکی از مهم ترین چاه های مقدس در فرهنگ عوام، چاه زمزم است. چاه زمزم با نامهای: «چاه اسماعیل‏»، «حفیره عبد المطلب‏»، «شفاء سقم‏»، «عافیه‏»، «میمونه‏»، «طعم‏»،«برکه‏»، «بره‏» و... شناخته می‏شود.عربها برای این چاه تقدس بسیار قائل اند وهمه مسلمانان به متبرک بودن آن باور دارند.اکنون دولت‏سعودی نیز ظرفهایی از آب زمزم را به عنوان هدیه در اختیار حجاج قرار می‏دهد. کسانی که آب زمزم را می نوشند، می خواهند، نیروی باروری و برکت را از آب زمزم به خود انتقال دهند. آب رمزم، نیروی بارورکننده ی خود را از راه مجاورت با خانه ی کعبه به دست آورده است. خانه ی کعبه نیز نیروی برکت زای خود را از راه مجاورت با ذات اقدس الهی که در آن جا خانه کرده است تحصیل نموده است.
 
در یک سر این زنجیره ی جادویی، خداوند و در سر دیگر آن، آدمی قرار دارد که می خواهد با نوشیدن یک لیوان آب زمزم، نیروی برکت زای خداوند را از راه دهان و از طریق جادوی سرایتی، به خود منتقل کند.
 
از آب زمزم در مراسم "تشت برداری" نیز استفاده می شود. "تشت برداری"، نوعی مراسم مذهبی زنانه است که در ماه محرم در بسیاری از نقاط ایران توسط زنان برگزاز می شود.
 
در مورد مراسم تشت برداری، به عنوان نمونه، خانم غفاری یکی از بانوان محله ی نازی آباد تهران به خبرنگار همشهری می گوید:
 
" آب تشت را صاف و با گلا ب و آب زمزم مخلوط می کنیم و در لیوان ها می ریزیم و برای تبرک به عزاداران می دهیم. الا ن بیست و پنج سال است که ما این مراسم را در ایام محرم برگزار می کنیم و روز دهم تشت ها را بر می داریم."(۶)
 
در این مراسم زنانه، عزاداران آب تشت را که با آب زمزم مخلوط شده است می نوشند تا نیروی بارورکننده ی آب تشت را به خود منتقل کنند. آب تشت، نیروی برکت زای خود را ار آب زمزم گرفته است. آب زمزم، نیروی بارورکننده ی خود را از راه مجاورت با خانه ی کعبه به دست آورده است. خانه ی کعبه نیروی برکت زای خود را از راه مجاورت با ذات اقدس الهی که در آن جا خانه کرده است تحصیل نموده است. در یک سر این زنجیره ی جادویی، خداوند و در سر دیگر آن، آدمی قرار دارد که می خواهد با نوشیدن یک لیوان آب، نیروی برکت زای خداوند را از راه دهان و از طریق جادوی سرایتی، به خود منتقل کند. زنجیره ی جادوی در ماسم تشت برداری دارای هفت حلق] به شرح زیر است:
 
خدا – سنگ سیاه– چاه زمزم – آب زمزم – آب تشت – آب لیوان – دستگاه گوارش زایر
 
در یک سر این زنجیره ی جادویی، خدا و در سر دیگرش زایر قرار دارد. از راه این رنجیره ی مقدس است که مقداری از نیروی برکت زای خداوند، از راه دهان و روده، وارد بدن زایر می شود. این منانیسم جادویی محدود و منحصر به ایرانیان نیست، بلکه یک قانون جهان شمول است و در سرتاسر کره ی زمین و در بین ملل و اقوام مختلف، به اشکال مختلف، دیده می شود.
 
علاوه بر نوشیدن آب زمزم در مراسم تشت برداری، در ایران، عوام تفاله ی چای روحانیون یا آب دهان آن را برای شفا یافتن از بیماری ها می خورند. این نیز در اصل نوعی جادوی سرایتی است. مردم می کوشند تا نیروی باروری و برکت را، از راه خوردن تفاله ی چای، به خود منتقل کنند. تفاله ی چای، نیروی برکت زای خود را از مرد روحانی گرفته است. مرد روحانی، نیروی برکت زای خود را در اثر ارتباط با عالم غیب کسب کرده است. در یک سر این زنجیره ی جادویی، خداوند و عالم غیب و در سر دیگر آن، آدمی قرار دارد که می خواهد با خورده تفاله ی چای مرد روحانی، نیروی برکت زای خداوند را از راه دهان و از طریق جادوی سرایتی، به خود منتقل کند. این نیز، مانند نوشیدن آب زمزم و خوردن گوشت قربانی، در اصل، نوعی خداخواری است که از عصر جادو به یادگار مانده است.
 
۶ – قبر امام زمان
درمکانیسم مراسم زیارت، عوام ، نقش اصلی را دارند. نقش آخوندها، برخلاف تصور عموم، در این میان، یک نقش فرعی است. آخوندها، به عنوان سخنگویان عوام، وظیفه ی تئوریزه کردن اعتفادات عوام را به عهده دارند. ملا محمد باقر مجلسی در مجموعه ی بحارالانوار و سید روح الله خمینی در رساله ی تحریرالوسیله ، اعتقادات عوام را تئوریزه کرده اند. این دو اثر، روی هم رفته، یک دایره المعارف کامل از فرهنگ مذهبی عوام از صفویه تا عصر حاضر، استد که از نظر مردم شناسی فرهنگی و مطالعه ی آیین های جادویی، گنجینه ای بی همتا محسوب می شود. مجلسی و خمینی و سایرآخوندها، خار های مسمومی اند که در شوره زارفرهنگ مذهبی عوام روییده اند. باغبان این باغ، کس دیگری ست. آخوندها در پس آینه، طوطی صفت، ایستاده اند و ان چه استاد ازل(=عوام) گفت بگو می گویند. برای آن که نمونه ای از رابطه ی بین آخوند و عوام را به دست بدهیم، خبری ازسایت بازتاب را برای شما نقل می کنیم:
 
"یکی از مراجع تقلید در قم نسبت به آلوده کردن مسجد جمکران به خرافات هشدار داد و خواستار خارج شدن این مسجد از وضعیت فعلی شد. هفته نامه ۱۹ دی قم در شماره ۲۶۶ که امروز یکشنبه به چاپ رسیده از قول آیت‌الله «ناصر مکارم شیرازی» آورده است: اخیرا در محراب مسجد جمکران یک تشکیلات شیشه‌ای سبزرنگ و چراغ و... درست کرده‌اند که کم‌کم به صورت امامزاده‌ای درآمده است. وی اضافه کرده است: مردم برای بوسیدن این شیشه صف می‌کشند به شیشه‌ها دست می‌کشند و به خودشان می‌مالند، کسانی هم هنگام دورشدن عقب عقب می‌روند مثل کاری که در حرم امامان و امامزاده ها می‌کنند. مکارم شیرازی یادآورشده است: بعضی ها هم فاتحه می‌خوانند، عده‌ای تعظیم می‌کنند، بعضی از عوام هم می‌گویند اینجا قبر حضرت ولی عصر(عج) است." (۷)
 
 
در این خبر، یکی ار" آخوند"ها از این که "عوام"، در مسجد جمکران برای حضرت ولی عصر(عج)، "قبر" درست کرده اند، اظهار نگرانی کرده است. در این ماجرا، عوام، در یک پارادکس عجیب، برای امامی که به اعتقاد آنان زنده است، قبر و گور و آرامگاه و ضریح درست کرده اند. در روایات مذهبی آمده است که حضرت ولی عصر(عج) پس از ظهور در مکه ی معظمه و پس از آن که با شمشیر حق جوی خود، کاقران را به جزای اعمالشان رساندند، به دست زن ریش داری شهید خواهند شد، اما عوام ایرانی، منتظر چنین واقعه ای نمانده اند و پیشاییش برای امام زنده ی خود قبر درست کرده اند. علت این موضوع از نظر آیین های جادویی، بسیار ساده است. زیرا در مرکز دایره ی جادویی زیارت، باید ضریح مقدسی وجود داشته باشد تا زایر با طواف به گرد آن، مقداری از خاصیت برکت زای آن را ، از راه جادوی سرایتِی، به خود منتقل کند. این موضوع آن چنان اهمیت دارد که اعتقاد به زنده بودن امام غایب نمی تواند مانع از تحقق آن شود. در این میان، وظیفه ی آخوندها، به عنوان سخنگویان عوام، این است که این موضوع را تئوریره کند. آیت الله ناصر مکارم شیرازی در این ماجرا در اقلیت قرار دارد و سایر آخوندها با او همصدا نخواهند شد . زیراهمان طور که می بینیم، مدت ها پس از اعتراض او، قبر امام غایب همچنان بر سر جای خود باقی مانده است و روز به روز بر مقام و منزلت آن در نزد عوام، افزوده شده است. تنها در سال گذشته ده میلیون نقر از قبر آقا امام زمان در جمکران زیارت کرده اند (ماخد شماره ی ۱۰).
 
برای این که به اهمیت رقم ده میلیون زایر پی ببرید باید آن را با رقم شانزده میلیون نفرکه تعداد کل دانش آموزان ایران است مقایسه کنید. (ماخذ شماره ی ۹). اگر تعداد زایران سایر زیارتگاه را هم به این رقم ده میلیون نفر اضافه کنیم، تصویر وحشتناکی از وسعت و دامنه ی فرهنگ خرافاتی عوام در ایران معاصر به دست خواهد آمد. القابی مانند "ملت غیور"، و یا "امت شهید پرور"، و یا "خلق قهرمان" ، ویا "مردم شریف"، ماهیت خشن و خونریز و خرافاتی عوام ایران را عوض نخواهد کرد. حتی پس از سرنگونی رژیم ولایت فقیه نیز، عوام ایرانی، آخوند ها و آیین های خرافاتی خود را در شکل و شمایل دیگری، باز تولید خواهند کرد.
 
۷- زیارتگاه های زردشبیان
خواننده  ی این مقاله ممکن است بپندارد که زیارت و زیارتگاه، مخصوص شیعیان است.  در حالی که چنین نیست.  به عنوان مثال، در یزد و حوالی آن، چندین و جند زیارتگاه وجود دارد که زردشتیان در روزهای مخصوصی از سال به زیارت آن ها می روند. این زیارتگاه ها عبارتند از: زیارتگاه پیرسبز ، مدفن حیات بانو، دختر یزدگرد سوم، که در شصت و هشت کیلومتری شهر یزد فراردارد و مردم در روزهای ۲۴-۲٨ خرداد به زیارت آن می روند. زیارتگاه پیرنارستاته ، مدفن اردشیر، شاهزاده ی ساسانی، که در ٣۱ گیلومتری شهر یزد قرار دارد و مردم در روزهای ۲-۶ تیرماه به زیارت آن می روند.
 زیارتگاه پیرپارس بانو ، مدفن شهبانوی پارس خاتون بانو، که در ۱۱۲ کیلومتری یزد قرار دارد و مردم در روزهای ۱٣-۱۷ تیر به زیارت آن می روند. زیارتگاه پیر هریشت ، مدفن گوهربانو از ندیمگان دختر یزدگرد سوم، که در ۹۰ کیلومتری یزد فرار دارد و مردم در روزهای ۷-۱۱ فروردین به زیارت آن می روند. زیارتگاه سه ته پیر ، مدفن ماهستی، مادربزرگ شاهزادگان ساسانی، که در محدوده ی شهر یزد قرار دارد و مردم در روز۲۴ خرداد به زیارت آن می روند.
 دو موضوع، زیارتگاه ها ی زردشتیان را از زیارتگاه هآی  شیعیان متمایز می کند. یکی آن که در این بقعه ها، برخلاف بقعه های اسلامی، پیکرپیشوایان دینی دفن نشده است، بلکه پیکر شاهزادگان ساسانی و وابستگان آن ها به خاک سپرده شده است. دوم آن که زیارت از این بقعه ها در همه ی روزهای سال متداول نیست و منحصر به روزهای خاصی از سال است، در حالی که زیارت از بقعه های شیعیان مانند بارگاه امام رضا و حرم حضرت معصومه، در همه ی روزهای سال رواج دارد و منحصر به روزهای خاصی نیست. یا این همه، فونکسیون و کارکرد بقعه های زردشتی و بقعه های اسلامی،  بریک اصل مشترک استوار است و این اصل مشترک همان آیین  جادوی سرایتی است.
نتیجه گیری
  در این مقاله   نشان دادم که مراسم زیارت در ایران بر اساس جادوی سرایتی استوار است.   این مراسم بر سه نوع است:   در نوع اول، "زایر-جادوگر" می کوشد   از راه تماس مستقیم و از طریق دستگاه لامسه، خاصیت برکت زای ضریح مقدس را ، به خود منتقل کند. در نوع دوم، "زایر-جادوگر" می کوشد   از راه طواف و از طریق نیروی گریز از مرکز، خاصیت برکت زای آن را ، به خود منتقل کند. در نوع سوم، "زایر-جادوگر" می کوشد   از راه نوشیدن و از طریق دستگاه گوارش ، خاصیت برکت زای آن را ، به خود منتقل کند.
 
 
منایع
۱ - آمار امامزاده ها از سایت اندیشه ی قم:
  www.andisheqom.com
 
۲- مراسم زیارت چنار مقدس از سایت بازتاب:
  www.baztab.com
٣ – ماجرای شفایافتن کلثوم رضایی از سایت رسمی آستان قدس رضوی:
www.aqrazavi.org
 
۴ – طواف و احکام آن از سایت رسمی امور حج و زیارت صدا و سیمای حکومت اسلامی ایران:
  www.labbaik.ir
 
۵ – فتوای سیدعلی خامنه ای در باره ی استمنا و جماع از سایت رسمی بیت رهبری:
  www.wilayah.ir
 
۶ – مراسم تشت برداری از سایت روزنامه همشهری www.hamshahri.org
 
۷ – خبر مربوط به قبر حضرت ولی عصر(عج) از سایت بازتاب (۰٣/۱۴/۲۰۰۴)
www.baztab.com
 
٨ - The golden bough : a study in magic and religion / Sir James George Frazer ;
  a new abridgement from the second and third editions ;
  edited with an introduction by Robert Fraser.
  Oxford ; New York : Oxford University Press, ۱۹۹۴
 
۹ – گفتگو با دکتر محمدهمایون سپهر جامعه شناس عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد واحد مرکز در سایت :
www.azmoon.net
 
۱۰ – پایگاه جامع اطلاع رسانی قم :
www.qomict.ir }