• سنمار تمامی توانایی و هنر و ذوق خویش را به ودیعه گذاشت و به شایسته ترین و زیباترین صورت ممکن قصر خورنق را ساخت که «صقلش از مالش سریشم و شیر» بود و «به بلندی چهل مردان بر شانه‌ی هم» قامت داشت و در طول روز به رنگ های گوناگون در می آمد، چنانکه صبحگاهان کبود و نیمروزان طلایی و شامگاهان سفید می گردید ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
دوشنبه  ۲ دی ۱٣٨۷ -  ۲۲ دسامبر ۲۰۰٨

 به هم پیوسته ایم
با پاشنه های پا در گِل
با پیشانی ها خاک گرفته   
به هم پیوسته ایم
با نگاه مان که اشک آن را
چهار شقه می کند...
به هم پیوسته ایم.
و هر تپش بیل و کلنگ را
تقطیع می کنیم
اگر چه بارها از خورنق غرور،
به زیرمان افکنده باشند ...

                                                                                 
تاریخ ساسانیان به دلائل سیاسی و جنگ با روم، هیچگاه از تاریخ کشورهای کوچک آرامی ـ عربی که در نواحی شام پدید می آمد،از قبیل«نبطیان»(1)،«تدمریان»(2) و غیره ... جدا نیود. اما در اواخر قرن سوم میلادی همه ی این تمدن های کوچک نابود شدند و جای خود را به اعراب «غسانی» دادند که دست نشانده ی روم و دشمن سر سخت ایران بود.
ساسانیان نیز در مقابل اعراب غسانی، اقوام« لخمی» را در نزدیکی پایتخت خود، جای دادند. این قوم (لخمی ها) نخست در خیمه ها زندگی می کردند ولی به مرور زمان اردوگاه شان در سه مایلی کوفه تبدیل به یک شهر کوچک به نام «حیره»(3) شد. (کلمه ی حیره اصلا ً سریانی و به معنای اردوگاه است).
اگرچه ملوک لخمی در مورد امور داخلی خود و روابط شان با اعراب، بطور مستقل عمل می‏کردند، ولی در زمینه ی ارتباط با روم کاملاً تابع دولت ساسانی بودند و بطور کلی می توان گفت حیره تکیه‏گاه نظامی ساسانیان در جنگ با رومیان به حساب می آمد.
پادشاهان ساسانی هم در برابر خدمت لخمیان از آنان پشتیبانی می‏کردند و گاهی سپاهیان ایرانی را به عنوان یاور به حیره می‏فرستادند و برخی از امتیازات اقتصادی را هم به آنان واگذار می نمودند و حتا گاه به خاطر آنان، برای رومیان شاخ و شانه می کشیدند، چنان که در شاهنامه آمده است که کسرا به خاطر آنکه قیصر برای منذر(پادشاه حیره) ایجاد مزاحمت کرده بود، نامه ای به وی نوشت و در آن اخطار کرد که هر گونه مزاحمت بعدی به منزله ی آغاز جنگ با ایران خواهد بود.(4)
در نتیجه به علت همسایگی و این روابط ممتد و گسترده، حیره بیشترین تأثیر را از فرهنگ ساسانیان گرفت و در انتقال آن به اعراب شبه جزیره عربستان – به وسیله ی بازرگانی- تآثیری قابل توجه و عمیق باقی گذاشت(5)
مثلا ً حیریان، که داستان ها و اسطوره های فارسی را فرا گرفته بودند، آنها را برای اعراب نقل می کردند. از جمله کسانی که حلقه ی رابط و راوی فعّال این داستان ها در مکّه بود، می توان «نضر بن حارث») پسرخاله محمد، پیامبر اسلام) را نام برد که با روایت داستان هایی از قبیل «رستم و اسفندیار» برای مکیان آنها را به خویش جلب می کرد. (6)
و یا اینکه با موسیقی ساسانی که در اوج والایی خود قرار داشت، آشنا و مأنوس شدند و کم کم آن را با موسیقی خود (موسیقی عربی) آمیختند و سبکی نو ایجاد کردند که تا آن زمان سابقه نداشت و از موسیقی نقاط دیگر عرب نشین ممتاز بود.(7)
از نظر زبان هم بسیاری از واژگان فارسی، به زبان عربی راه پیدا کرد. «آذرنوش» تعداد یک سد و پنج (105) واژه ی فارسی از قبیل« آبزن»، «دیوان»،«بستان»، «تاج»، «دربان»، «کسرا»، «مرزبان»، «همیان» و غیره را در شهر جاهلی یافته است.
از جمله تأثیرهای دیگری که تمدن ساسانی بر حیریان گذاشت، هنر معماری بود.
از این رو هنگامی که قرار بر این شد که بهرام گور(8) از کودکی به حیریان سپرده شود، نه تنها «نعمان بن امروالقیس389-418 م »(9)، احساس غرور بیش از حد کرد، بلکه بر آن شد کاخی بسازد که شایسته و بایسته ی این شاهزاده ی ایرانی باشد و آنگاه بود که اندیشه ی بنای عظیمی چون قصر «خورنق» که از معجزه های عالم هنر به شمار می رفت، در ذهنش نطفه بست.

در مورد معنی واژه ی خورنق نظرها متفاوت است بعضی ها گفته اند که خورنق از کلمه ی فارسی «هو – ورنه = دارای بام» یا «خورنه= جایگاه سور و مهمانی(یا بطور کلی خوردن گاه/ محل خوردن و نوشیدن » گرفته شده .
و دسته ای دیگر بر این باورند که خورنق اصلا ً عربی و به معنای مزرعه است. اما مولف فرهنگ «آنندراج» نظری درست تر دارد و آن را به معنای پیشگاه و ایوان و جای تابش خور (=خورشید) می داند و می گوید چون ایرانیان به خورشید احترام می گذاشتند، از این رو در پیشگاه و ایوان و در برابر خورشید، نان و خورش می خوردند و غذا خوردن در آفتاب راموجب پاکی و شرافت خوراک خود می دانستند.
باری ... چون نعمان در اندیشه ی ساختن قصری مجلل افتاد، جایی پهناور و خوب تدارک دید و از آن پس در جستجوی معمار هنرمندی برآمد که از پس ِ کار برآید که «سنمار» را به او معرفی کردند و این سنمار که از پدر ایرانی و از مادر رومی بود، نه تنها معماری بود بسیار زبردست، بلکه ارتفاع شناس و منجّم هم بود و کیهان شناسی می دانست و حالات ستارگان و مهر و ماه را می شناخت و به قول «نظامی گنجوی» سنگ در دستش چون موم، نرم بود.
جا دارد که وصف سنمار و هنرمندی اش را از زبان نظامی در «هفت پیکر» (10) بشنویم:

چابکی چرب دست و شیرین کار
سام دستی و نام او سمنار (11)

دستبردش همه جهان دیده
به همه دیده‌ای پسندیده

کرده چندین بنا به مصر و به شام
هر یکی در نهاد خویش تمام

رومیان هندوان پیشه ی او
چینیان ریزه‌چین تیشه ی او

گرچه بنّاست، وین سخن فاش است
اوستاد هزار نقاش است

هست بیرون ازین به رای و قیاس
رصد انگیز و ارتفاع‌شناس

آگه از روی بستگان سپهر
از شبیخون ماه و کینه ی مهر
سنمار تمامی توانایی و هنر و ذوق خویش را به ودیعه گذاشت و به شایسته ترین و زیباترین صورت ممکن قصر خورنق را ساخت که «صقلش از مالش سریشم و شیر» بود و «به بلندی چهل مردان بر شانه‌ی هم» قامت داشت و در طول روز به رنگ های گوناگون در می آمد، چنانکه صبحگاهان کبود و نیمروزان طلایی و شامگاهان سفید می گردید:
درشبانروزی از شتاب و درنگ
چون عروسان برآمدی به سه رنگ

یافتی از سه رنگ ناوردی
ازرقی و سپیدی و زردی

صبحدم ز آسمان ازرق پوش
چون هوا بستی ازرقی بر دوش

کآفتاب آمدی برون زنورد
چهره چون آفتاب کردی زرد

اما چون پس از تحمل اینهمه دشواری ها ساختن و افراختن خورنق را به پایان برد، نعمان دستور داد که او را بر بالای همان قصر برند و از آنجا به زیرش افکنند. از این رو در میان اعراب ضرب المثلی رایج است به نام «جزاء سنمار (=پاداش سنمار)»
(جزانی جزاه الله شرّ جزائه/ جزاء سنمار وما کان ذا ذنب =مرابدون تقصیر مجازات کرد مانند مجازات کردن سنمار بدون اینکه گناهکار باشد،پس امیدوارم خداوند اورا به جزای بد گرفتار سازد.)
در مورد مرگ سنمار روایت ها مختلف است. روایت نظامی گنجوی – که روایتی عادلانه هم نیست، این است که:
چون کار ساختن قصر پایان گرفت، از سوی نعمان به سنمار خلعتی فاخر و نعمتی بسیار دادند و سنمار از دریافت آن چندان به وجد آمد که گفت: « اگر می دانستم که ملک این چنین احسان می کند، عمارتی نیکوتر از این می ساختم که اگر این سه رنگ است، آن صد رنگ باشد.»
نعمان را این سخن خوش نیامد و اندیشید که اگر بماند ممکن است کاخی زیباتر برای پادشاهی دیگر بسازد و قصر او از اعتبار و رونق بیافتد،پس دستور داد که از بام قصر به زیرش افکندند:

مرد بنّا که آن نوازش دید،
وعده های امیدوار شنید

گفت: اگر ز آنچه وعده دادم شاه،
پیش از این شغل بودمی آگاه،

نقش این کارگاه چینی کار
بهترک بستمی در این پرگار

بیشتر بردمی در اینجا رنج
تا به من شاه، بیش دادی گنج

گفت نعمان: چو بیش یابی چیز،
به از این ساختن، توانی نیز؟

گفت: اگر بایدت به وقت بسیچ
آن کنم، کاین برش نباشد هیچ

این سه رنگ است، آن بود صد رنگ
آن ز یاقوت باشد، این از سنگ

روی نعمان از این سخن بفروخت
خرمن مهر و مردمی را سوخت

گفت اگر مانمش، به زور و به زر
به از اینی کند به جای دگر

کارداران خویش را فرمود
تا برند از دز افکنندش زود

کرد قصری به چند سال بلند
به زمانیش، از او زمانه فکند

آتش انگیخت، خود به دود افتاد
دیر بر بام رفت و زود افتاد

پُر واضح است که این روایت – که متأسفانه مرجع تاریخی هم پیدا کرده است- ساخته و پرداخته ی ذهن نظامی است چرا که سنمار با آن توصیفاتی که خود ِ نظامی از او به دست می دهد که منجّم است و ارتفاع شناس است و باسابقه است و چنین و چنان است، نمی تواند تاجرانه بیاندیشد و با هنر داد و ستد کند.
چه مایه تأسف که نظامی ِ به آن نازک اندیشی بی اعتنا از کنار این راز آشکار در گذشته که یک ذهن هنری وقتی که از گِل به خشت سفر می کند، از «بی شکلی» به سوی «شکل پذیری» می رود و میان «ذهنیت» و «عینیت» خود نقب می زند و زایش فرهنگی انجام می دهد، هوشمندتر از آن است که در بند مال و منال و انعام کمتر و بیشتر باشد.
نکته ی دیگر اینکه در پایان روایت نظامی– بعد از اینکه سنمار کشته می شود و مرگش فراموش می گردد و نعمان هم در همان قصر روزگار درازی را به عیش و عشرت می گذراند، یک روز با هشدار وزیرش که مسیحی است، یادش می افتد که جهان بی ارزش و ناپایدار است و به اصطلاح « دین و دنیا بهم نیاید راست» و همان وقت است که از «رواق به زیر می آید» و تصمیم می گیرد که «از سر گنج و مملکت برخیزد» و عارف بشود و سر به کوه و بیابان بگذارد.
به این ترتیب نظامی در پایان کار از نعمان یک شخصیت اسطوره ای نظیر «کی خسرو» می سازدو غافل از این است که کی خسرو که بی آلایش ترین شخصیت شاهنامه است، از آغاز جوهره ی انسانی دارد و این – حتا اگر قصه هم باشد- واقعا ً به حق نیست که ملکی به خودشیفتگی نعمان ( که حتا در میان عرب ها هم مطرود است) با یک جمله، یک شبه راه صد ساله بپوید و تمام مراحل انسانی و عرفانی را که شیوه و مرامی دارد، در یک چشم به هم زدن طی کند و ناپدید گردد و کیخسرو شود: زهی اسباب تأسف!
کس ندیدش دیگر به خانه خویش
اینت کیخسرو زمانه خویش

بعد از نظامی به روایت کتاب معروف «عجایب البلدان» از «ابوالموید بلخی» (شاعر ایرانی سده ی 4/ دوران سامانیان) می رسیم که می گوید چون سنمار ساختن قصر را به پایان برد، نعمان را برای بازدید آن فراخواند. نعمان از دیدن آنهمه شکوه و زیبایی شگفت زده شد و نتوانست حیرتش را پنهان کند. پس سنمار به او گفت که در این قصر سنگی کارگذاشته شده که چون آن را بیرون کشند، قصر فرو ریخته و از آن جز توده ی غباری چیزی باقی نمی ماند و چون جای سنگ را به نعمان نشان داد، به دستور او از بام قصر به زیرش انداختند. (12)
اینک برای اینکه به مراجع تاریخی و جغرافیایی خود بیشتر پی ببریم، بد نیست سری هم به کتاب «معجم البلدان» نوشته ی «ابوعبدالله یاقوت حموی»، فیلسوف و جغرافیادان( قرن هفتم ه.ق) بزنیم اما پیش از این سر زدن جا دارد، بدانیم که این کتاب به شهادت بسیاری از جغرافی دانان و مستشرقین کتابی است بسیار گرانمایه. (13)
به روایت «یاقوت حموی» در معجم البلدان، سنمار در ساختن خورنق تأمل و تعلل بسیار می کند، بطوری که ساختن آن شصت(60) سال طول می کشد، آنگاه نعمان را به بازدید از آن فرامی خواند و چون نعمان بر فراز قصر می رود، بهشتی می بیند که از سویی منظره به آب دارد و از سویی دیگر به صحرای سر سبز و لاله های نعمانی(14). پس به سنمار می گوید که هرگز کاخی بدین زیبایی ندیده است. سنمار از این تحسین آنچنان به هیجان می آید که ناگهان دهان باز می کند و می گوید: «در این بنا سنگی به کار رفته که .....» و باقی قضایا ...(15)
هر چند «معجم البلدان» به شهادت بسیاری از علما کتابی است صحیح و سلامت که حتا به مقام کتاب مرجع هم نائل آمده، اما عقل سالم نمی تواند میان تاریخ حکومت نعمان و منذر و بهرام گور و دیگر مخلّفات، با شصت سال تأخیر و این دست و آن دست کردن و یا ناز کردن سنمار همخوانی برقرار کند و این گزارش را دقیق بداند.
در بقیه ی کتاب های تاریخی و جغرافیایی و فرهنگستان ها چیزی بیشتر از این نامیزانی ها و ناموزونی ها در مورد خورنق و سنمار نیامده که همه به اختصار در پانویس این نوشتار خواهد آمد.(16)
اما در افسانه ای شرقی تأخیر سنمار را – که در معجم البلدان یک کلاغ و چل کلاغ شده - به گونه ای تقریبی موجّه می کند که خلاصه ی آن از این قرار است:
یکی از پادشاهان برای جاودانه کردن نام و پادشاهی خود تصمیم گرفت که قصری باشکوه بسازد که در دنیا بی نظیر باشد و تالار اصلی آن در عین شکوه و بزرگی و عظمت ستونی نداشته باشد.
اما پس از سال ها تلاش و محاسبه ی بسیار کسی از عهده ی ساخت سقف تالار اصلی بر نیامد و معماران مدعی زیادی بر سر این کار جان خود را از دست دادند.
ناکامی پادشاه او را به شدت افسرده و خشمگین کرده بود چنانکه همه به جستجو برآمدند و سرانجام معماری چابک دست و هنرمند به نام «سنمار» یافتند و کار را به او سپردند. معمار طرحی نو در انداخت و کاخ افسانه ای را تا زیر سقف بالا برد و اعجاب و تحسین همگان را برانگیخت، اما درست وقتی که
دیوار ها به زیر سقف رسید، ناپدید شد و قصر نیمه کاره ماند.
مدت ها در پی او گشتند، ولی اثری از او نجستند. عاقبت پادشاه که بیش از پیش خشمگین شده بود دستور دستگیری او را صادر کرد که محاکمه و مرگ را هم به دنبال داشت.
هفت سال گذشت و سنمار با پای خود برگشت، مردم او را در غل و زنجیر کردند و به حضور شاه آوردند و شاه دستور داد او را به قتل برسانند. اما سنمار مهلت کوتاهی خواست تا به آخرین گفته هایش گوش بدهند. آنگاه توضیح داد که اگر او پس از بالا رفتن دیوارها، بلافاصله سقف را می ساخت، به دلیل فشار دیواره ها و عوارض طبیعی زمین نشست می کرد و سقف بعدها تَرَک می خورد و فرو می ریخت پس لازم بود که هفت سال بگذرد تا زمین و دیوار ها نهایت افت و نشست خود را کرده باشند و دیگر مشکلی پیش نیاید. آنگاه توضیح داد که علت ناکامی معماران قبلی هم همین بوده است. چون شاه از او پرسید که چرا این موضوع را از قبل با او در میان نگذاشته، گفت اگر من این مطلب را آن زمان در میان می گذاشتم، حمل بر ناتوانی ام می گردید و من هم به سرنوشت معماران دیگر گرفتار می شدم. پادشاه به هوشمندی او آفرین گفت و ادامه ی کار را با پاداش بزرگ تری به وی سپرد و سنمار بعد یک سال ساختمان قصر را به پایان رسانید.
روز بازدید از قصر، همه ی وزیران و امیران و بزرگان کشورهای دیگر فراخوانده شدند و سنمار با شور و شوق فراوان تالارها، سرسراها، اتاق ها، پله کان ها، شاه نشین ها و ایوان ها و چشم اندازهای این قصر افسانه ای را به آنها نشان داد و دست آخر هم پادشاه را به اتاق مخفی کوچکی برد و رازی را با او در میان گذاشت و به دیواری اشاره کرد و تکه سنگی را نشان داد و گفت: تمام ساختمان این قصر به این سنگ تکیه دارد که اگر آن را از جای خود بیرون بیاوری، کل قصر به آرامی در عرض یک ساعت فروخواهد ریخت و این را از آن سبب کردم که اگر روزی سرزمینت به دست بیگانگان افتد، نتوانند قصر افسانه ای تو را صاحب شوند.
این داستان هم با فرو افکندن سنمار از بالای قصر و ناجوانمردی پادشاه به پایان می رسد.(17)

قصر خورنق تا زمان فتح عراق توسط مسلمانان در اختیار دست نشانده های حکومت ساسانی بود و پس از آن دوران، حاکمان مسلمان یکی پس از دیگری در آن سکونت کردند و هر از گاهی هم در توسعه و ترمیم آن کوشیدند. در دوره ی بنی عباس، این قصر به «ابراهیم بن سلمه» واگذار شد و او بر آن کاخ گنبد زیبایی ساخت. اما پس از دوران منصور رو به ویرانی رفت. جا دارد گفته شود که تا چندی پیش هم بعضی از پایه های آن بر جا بود، اما امروزه دیگر اثری از آن نیست.
این قصر بیشتر به سبب سرنوشت غم انگیز معمارش سنمار و هم تا حدی بخاطر زیبایی و ارتفاع حیرت انگیزش در شعر و ادب فارسی و عربی راه یافته چنان که در کتاب «جلاء الاذهان» به نقل از یکی از نیکمردان آمده است:
وقتی مرا به کوفه کاری پیش آمد. آنگاه که به قصر ویران شده ی «نعمان بن منذر» پادشاه حیره می گشتم، ساعتی در اندیشه شدم و آنگاه با حیرت خطاب به آن ویرانه گفتم:
«ااءَیْنَ سُکّانُکَ؟ وَاءَیْنَ جِیرانُکَ؟ وَاءَیْنَ اءَمْوالُکَ؟ وَاءَیْنَ خَدَمُکَ؟»
(ساکنانت کجای اند؟همسایگانت به کجا رفتند؟ اموالت چه شد؟ خدمتکارانت را چه بر سر آمد؟)
ناگاه از ویرانه ها آوای حزینی پاسخ داد که می گفت:
« اءَفْناهُمْ حَدَثانُ الدُّهُورِ وَالْحُقُبِ وَاءَهْلَکَهُمُ الْمَصائِبُ وَالنُّوبُ.»
(رویدادهای روزگار آنان را فنا کرد و مصائب و حوادث نابودشان نمود.) (18)
شاعران فارسی زبان– به جز نظامی که بخش بزرگی را در هفت پیکر به سنمار و خورنق ویژه کرده- این قصر و معمارش را بیشتر در مقام تشبیه به کار گرفته اند، چنانکه اوحدی در تشبیه بهار می گوید:
گل بین، گرفته گلشن از او آب و رونقی
بستان نگر ز گل شده همچون «خورنقی»

«منوچهری» هم در توصیف بهار می گوید:
صحرا گویی که «خورنق» شده است
بستان هم رنگ ستبرق شده است
بلبل هم طبع فرزدق شده است
سوسن چون .....

ناصر خسرو استحکام شعرش را به استحکام خورنق تشبیه می کند و می گوید:
بشنو ز نظام و قول حجت
این محکم شعر چون «خورنق»

وحشی بافقی سنمار را حیث مقایسه به کار می گیرد:
گزیدند از هنرمندان نامی
دو استاد هنرمند گرامی
به کار خویش هر یک سد هنرمند
به هر انگشت هر یک سد هنر بند
یکی از خشت و گل معجز نمایی
«خورنق» پیش او بیقدر جایی ...
و از اینگونه ابیات که در دیوان شعرای قدیم کم نیست.

مجلس قربانی سنمار(1377):

اما در میان هنرمندان معاصرتنها کسی که به داستان سنمار و خورنق توجه نشان داده است، «بهرام بیضایی» است که همیشه به اسطوره ها و روایات تاریخی از زاویه ای دیگر نگاه می کند و چشم اندازی متفاوت دارد و نقشی دیگر می زند و طرحی دیگر می بافد.
او به سبب پرورش در کنار پدری که تعزیه خوان و شاعر بوده است، اسطوره ها و روایات تاریخی را می شناسد و با هوشمندی آنها را ا زیر غبار زمان بیرون می آورد و با دغدغه های اجتماعی می آمیزد و با معماری زیبای کلامش صیقل می زند و سرانجام آنها را به صورتی دیگر بر تخت می نشاند و در آثار بیضایی از این دست کارها کم نیست چنانکه «مرگ یزدگرد» که در آن به روایات گوناگون از مرگ آخرین پادشاه ساسانی سخن می گوید تا از پشت این گفتارها فسادی را که در ساختار حکومتی ایرانیان ریشه دوانیده بود و میدان حمله را برای اعراب مستعد کرده بود، نشان دهد و آن را بر وقایع امروزین منطبق سازد.
بیضایی در نمایشنامه ی «مجلس قربانی سنمار»، داستان معماری را روایت می کند که از پدری ایرانی و مادری رومی است اما چون می داند که همه به داستان و پایان آن آگاه اند، برای باز گفت آن دیگر وقت هزینه نمی کند و داستان را از پایان می آغازد، از جایی که سنمار از بالای قصر به پایین افکنده شده و مُرده. و اینک آن مُرده است که مثل مجالس شبیه خوانی از جا برمی خیزد و با بیانی شاعرانه – که جذابیت نمایش در گرو آن است- ، قصه ی مرگش را راوی می شود.
سنمار ِ بیضایی فراز و نشیب های بسیاری را در ساختن خورنق به خود هموار می کند، او خورنق را نمی سازد بلکه در حقیقت او رویایی را که سال ها در سرش می چرخیده، می سازد و به معنای بهتر خود را می سازد. گویی هر خشتی که از خورنق بالا می رود، خود سنمار است که پله های معرفت را یکی یکی پشت سر می گذارد.
اما این ساختن بی ویرانی نیست. معماران عرب که خود را در مقابل بیگانه حقیر دیده اند، نعمان را بدگمان می کنند و نعمان از ترس اینکه مبادا روزی سنمار کاخی از این بهتر برای پادشاهی دیگر بسازد و آوازه ی خورنق او به حقارت کشیده شود، سنمار را از بالای همان کاخی «که به بلندای چهل مرد است که بر شانه ی هم ایستاده اند» - به پایین پرتاب می کند و سنمار در لحظه های سقوط با هر خشت که زمانی را با آن زیسته، دیداری دوباره دارد.
به نظر «امیر پوریا» چون در بیشتر کارهای بیضایی، قهرمانانی که او به صحنه می آورد از بسیاری جهات به خودش شبیه اند، سنمار هم می تواند خود او باشد. درنیافتن شخصیتش( شخصیت بیضایی) از سوی دیگران، طرد یا محکوم شدنش از سوی ارکان قدرت و یا حتا در بند شدنش به جرم دانش و تمایز از دیگران می تواند از او سنماری بسازد که در مقابل معماران عرب (کارگردان های نا آگاه سینما و تئاتر) که همواره می خواهند سنمار (بیضایی) را نفی کنند تا کاهلی و نابلدی شان در سایه ی اندیشمندی و توانایی او، رو نشود، می تواند کاملا ً بر شخصیت سنمار منطبق شود.
حتا در جایی از نمایشنامه، آنجا که اعراب اصرار دارند بی دانشی و بی قیدی خود را با تکیه به «از خاک بودن» بر دانش و کوشش سنمار برتری دهند، فضای غالب نقدها و مباحث هنری این سال ها را به یاد می آورد که همه از شرافت و فضیلت سادگی و «خاکی بودن» دم می زنند و دانش و تسلط بیضایی را مغلّق نمایی و تفاخر و «به رخ کشیدن استادی» می نامند.
از این روست که در نمایشنامه آمده : «شاید خورنق به شما بلند همتی بیاموزد که خاک در جهان بسیار است!»
یا در جایی دیگر: « این بدان بود تا گویند هر چه بلندتر سازید، افتادن صعب تر!» (19)
«مجلس قربانی سنمار» بیشترین موفقیت خود را مدیون زبان فاخر و شاعرانه ای است که بیضایی در آن به کار گرفته، اما اگر چه به تصدیق همه ی صاحب نظران زبان شگفت انگیز آن خواننده و بیننده را افسون می کند، ولی به گونه ای روایت تاریخی تغییر کرده و عنصر عشق را به آن افزوده شده و این درونمایه فرعی که در قصه ی اصلی، ردپایی از آن نیست، آنقدر پر رنگ شده که هسته ی اصلی داستان و انگیزه ی سنمار در ساختن خورنق گشته است. بطوریکه نعمان برای دل گرم کردن سنمار در ساختن قصر، زیباترین دختر خود را به او وعده می دهد اما پس از اینکه دختر و سنمار به هم دل می بازند، پشیمان می گردد و غیرت عربی اش به جوش می آید و از اینکه باید دختری زیبا را به سنمار پیشکش کند - درحالی که اگر به عهد قدیم بود، خود می توانست شوی دختر شود، حسادتش برانگیخته می شود:
سنمار: مرا در جهان یک بت بیشتر مباد
و خوب است که بدانید که سرا پا می پرستمش !
نعمان: چه غلط بود این – آه دخترم
چرا نام وی بردم تا دل وی برود ؟
از هم اکنون غیرت عربی در خونم می جوشد.
کاش در کودکی او را در گور نهاده بودم!
ماهرویی چنان رشک حور؛
که اگر سنّت قدیم عرب زنده بود
باید خود به زنی می گرفتمش !

درست مشخص نیست که آیا در سنت قدیم اعراب ازدواج با فرزندان( و بطور کلی با محارم) رایج بوده یا نه، اما می توان این بخش را هم به بخش های دیگر نمایشنامه که حقارت و زشت کاری های اعراب را جا به جا نشان می دهد، اضافه کرد که از این بخش ها در این نمایش نامه کم نیست آنچنان که گاه تأثیر خود را به خاطر تکرار از دست می دهد.
از شگفتی های دیگر این نمایش نامه گفت و گو های غیر معمولی آن است چرا که شخصیت های داستان اگر چه یکدیگر را مخاطب قرار می دهند، اما بیشتر به واگویه ی ذهنیات خویش می پردازند و کمتر یکدیگر را می شنوند.
خوانش بخشی از این نمایشنامه - آنجا که «سنمار» خون آلود و از هم دریده بر زمین حسرت درافتاده و مردم به دورش جمع آمده اند- می تواند برای ذهن ملموس تر باشد:

یکی:(رسیده) این افتاده کیست؛ این به خاک افتاده؟
این دریده گردن، کبود چهره، شکسته پشت
دیگری:(رسیده) بگو این خرد استخوان، نفس بریده، آه در گلو!
یکی:کیستی و کیست بر تو مویه کند؟
کیست بر آید به خونخواهی تو؟ کدام قبیله را اهلی؟
دیگری: بر چه نامی تا کسی تو را بشناسد؟
چگونه بدانم کیستی؟
یکی : مادرت ترا چه می نامید ؟ یا پدرت ؟
آن دیگری:(همچنان خیره بر جسد)سنمار!
یکی(ابرو در هم می کشد): ها؟ آن که این خورنق ساخت؟
دیگری(ناباور- به جسد دقیق می شود): او باشد و من نشناسم؟
یکی(رد می کند): نه- باور نکن؛ چندان که وی عزیز بود!
دیگری(کنجکاو): - و چرا افتاده چنین شکسته و خوار؟
یکی(به بلندی خورنق می نگرد): و چرا ما نیافتادیم- ها؟
آن دیگری:از آن که وی عمارتی ساخت سربلند
به بلندی چهل مردان بر شانه‌ی هم؛
و ما نساختیم!
یکی(انکار کنان): مگو از همان فرو افتاد که ساخت!
آن دیگری: به راستی از همان فرو انداختندش که ساخت!
آن دیگری: به راستی از همان فرو انداختندش که ساخت.
خورنقی در خور خور؛
که چشم خیره می شود، تا بلندی آن در آسمان می جوید.
چهار عنصر دست به دست هم دادند،
تا برجی چنین شگفت بر آمد، که وی از آن فرو فکنند!
یکی(هنوز ناباور به جسد): تو بینوا از ساخته خود افتادی؛ این ساختن چه بود؟
آن دیگری(خشمگین):گناه ساختن چیست؛ چون به زورت می اندازند؟
دیگری(جا خورده): هان- گفتی بیاندازند؟
آن دیگری: نمی گفتم اگر با چشم نمی دیدم از آن بالا؛
بلندترین بامی، به بلندی چهل مردان بر شانه هم!
یکی(تند): دیدی بیاندازند و ندیدی چرا؟
(آن دیگری گیج، همچنان خیره به جسد، با لب لرزان؛ و کینه ای):
این بدان بود تا گویند هر چه بلندتر سازید افتادن صعب تر!
(کم کم خشمگین): و هر چه کوشید در هلاک خود کوشید!
این بدان بود تا گویند پستی بیاموزید! و گویند همطراز با خاکید!
و گویند بیش مخواهید و دست از آستین بیرون مکنید!
یکی(مچ گرفته): اگر دیدی پس می دانی که اش فرو انداخت!
آن دیگری:نامش جز به بزرگی مبرید؛
نعمان پسر امرء القیس که این عمارت فرمود!

کمال الدین بهزاد و رنج انسان:

در میان نقاشان فقط «کمال الدین بهزاد» خورنق را دست مایه ی نگاره ی خود نموده است.
بهزاد یکی از شگفتی های زمان است.
فرنگیان او را مانی دوم نامیده اند.
وی در سال 854 هجری قمری(1450 میلادی) در هرات چشم به جهان گشود.
از دوران کودکی و نیز از خانواده اش اطلاع درستی در دست نیست چرا که می گویند بسیار خردسال بود که پدر خویش را از دست داد و از آن پس تحت تربیت و پرورش «روح الله میرک هروی» قرار گرفت و نقاشی را هم نزد وی و «پیر سید احمد تبریزی» آموخت و پس از آن با تشویق و توجه «سلطان حسین بایقرا» و وزیر فرهیخته اش «امیرعلیشیر نوایی» مراحل هنر را مرحله به مرحله طی کرد.
کمال‌الدین بهزاد برخلاف نگارگران پیش از خود در مینیاتور به انسان توجه نمود و شاید هیچکس مثل او نتوانست در خاک سپاری انسان مقوایی و بی روح نگاره های پیشین شتاب کند و به یاری طراحی قدرتمند خود، آن پیکره های سنگین و مسخ شده را تکان بدهد و بناها و منظره های ساکن را صحنه ی جنب و جوش زندگان نماید.
تصرف پیکره ی انسان در نقاشی بهزاد که در راستای ذهن متعهد و بیان عاطفه ی شدید او به کار می رود، باعث شده که در همه ی آثارش انسان از خصلت های خاص خود سرشار باشد.
وی در نگاره ی «ساختن قصر خورنق» هم که بی گمان یکی از آثار جاودانه اوست، انسان روحمند را در صدر می گذارد و برای هر پیکره جایی مناسب و حالاتی عمیق در نظر می گیرد.
بهزاد در این تصویر هم - مثل بیشتر آثارش- سه بیت از اشعار نظامی را در کتیبه ای در گوشه ی سمت چپ تابلو قرار می دهد. با این تفاوت که این بار شعر کاملا ًدر تضاد با صحنه عمل می کند. زیرا اگر چه این سه بیت بیانگر صیقل کاشی ها و جلای رنگ هایی است که معمار واژگون بخت
هستی اش را در درخشش آنها به گرو گذاشته، اما نقاشی نشان دهنده ی زیبایی کاشی ها نیست. نشان دهنده ی آب فرات و لاله های نعمانی هم نیست که هیچ، بلکه در تقابل با این زیبایی ها، رنج انسان هایی را به تصویر می کشد که در ساختن و افراختن قصر در تلاش اند.
وی در این تجسم با هوشیاری،بیست و یک کارگر را - که میان آنها یک کارگر زنگی هم هست- مصوّر می کند که با تقسیم کار عادلانه، با هم «یکی» شده اند و این نشان می دهد که برای بهزاد انسان، انسان است. سیاه و سفید و عرب و ایرانی و زنگی و حبشی ندارد.
یکی از نکات اساسی در این تصویر کاربرد آگاهانه ی رنگ است. بهزاد که همواره با به کار بردن رنگ های درخشان از حساسیت عمیق خود نسبت به رنگ شناسی با ما سخن می گوید و بیشتر به سبز ها و آبی های گوناگون تمایل تشان می دهد، در این تصویر فقط به رنگ های اُخرایی، قهوه ای، خردلی، خاکی و زرد که رنگ های خاک و خشت و گِل است، روی آورده. تنها آسمان با آبی بی رمق خود فضای کوچکی از بالای تابلو را گرفته، که آن هم در تسخیر رنگ های هوشمند زمینی در آمده است و چون گریزگاهی عمل می کند.
لباس کارگران به رنگ های گوناگون و بیشتر قهوه ای است و فقط جامه ی کارگری که در قلب تابلو ایستاده و خشت بالا می اندازد، قرمز است و نیز تنها اوست که پاپوشی سرخ هم به پا دارد که بی گمان بهزاد در کاربرد رنگ سرخ – هم برای جامه و هم برای پاپوش او - که نقشی مرکزی دارد و به وسیله ی خشت رابط میان پایینی ها و بالایی هاست، بی هدف نبوده است. انگار این پاپوش سرخ که حالت آماده باش «رفتن» را ایجاد می کند، تداعی این مصراع معروف است که :«گر مرد رهی میان خون باید رفت» .
بقیه ی کارگران به جز خود سنمار همه پا برهنه اند.
نکته ی دیگر فضای هندسی تابلو است و اینکه هر چند بیننده در این تصویر با بسیاری وسائل بنایی از قبیل سرند و ناوه و داربست و زنبه و تیشه و بیل و کلنگ و نیز تنوع انسان های پر حرکت روبروست، اما این شلوغی اصلا ً ذهنش را آشفته نمی کند زیرا در مجموعه ی کارگران حالت عروجی دیده می شود که با نردبان و داربست همخوانی دارد و با کل تصویر مناسبتی یک دست به هم می زند. و این حالت عروج که بلندای قصر را تحت شعاع قرار می دهد، در تک تک چهره ی کارگران - حتا کارگری که خاک «سرند» می کند، اما سرش را رو به بالا گرفته- دیده می شود و در بخش بالای تصویر ، آنجا که کارگران حالتی پیکانی(مثلثی شکل) به خود می گیرند، به اوج خود می رسد.
و دیگرتر اینکه اگر چه در این تصویر رنج انسان با ضربه های بیل و کلنگ تقطیع می شود و از خشت و گل و سنگ عبور می کند و کارگران همه نشانه های زنده ای از به سرقت رفتن زندگی انسان اند، اما تمامی اجزا – حتا تصویر و تحریر- آنگونه با هم یگانه شده اند که جدایی شان از هم ناممکن است.
به راستی یک هنرمند دیگر اندیش تا چه پایه می تواند به ژرفای جانش دست یابد تا بیننده را به تماشای حیرانی اعجاز ببرد؟

=======================

پانویس ها:
1- نبطیان بطراء (پترا) که زبانشان تقریباً عربی و خطشان مادر خط عربی بود، گاهی با ساسانیان در نبرد بودند و گاه نیز تابع ایشان.

2 - «تدمریان»، اگر چه بیشتر از روم اطاعت می کردند، اما در آثار باز مانده ی آنها، از قبیل زینت آلات، جای پای هنر ایرانیان دیده می شود و حتا یکی از شهریاران ایشان به نام «أذینه»، به تقلید از ساسانیان، خود را «ملک ملکا» (شاهنشاه) می‏خواند و یکی دیگر به نام «ورود» (worod)،با عنوان
« أرجبذ /ارگبذ» که در اصل لقب اردشیر بابکان بود، چندی حکومت راند.

3 - حیره از طرف شمال و شرق با ساسانیان، از طرف شمال غربی با روم و از سمت جنوب و غرب با اعراب همسایه بود و به علت این موقعیت جغرافیایی محل برخورد فرهنگ ایرانی و فرهنگ رومی شد

4 -نویسنده ای خواست از بارگاه/به قیصر یکی نامه فرمود شاه/ز نوشین‌روان شاه فرخ‌نژاد/جهانگیر وزنده کن کی قباد/به نزدیک قیصر سرافراز روم/نگهبان آن مرز و آباد بوم/ ......../ ......../ تو گر قیصری روم را مهتری/مکن بیش با «تازیان» داوری/وگرمیش جویی ز چنگال گرگ/گمانی بود کژ و رنجی بزرگ
وگرسوی «منذر» فرستی سپاه/نمانم به تو لشکر و تاج و گاه/وگربگذری، زین سخن بگذرم/سر و گاه تو زیر پی بسپرم

5 – این تأثیر از دو طریق صورت می گرفت: اول به علت آمد و رفت حیریان به ایران و به دربار ساسانیان، چرا که ملوک لخمی دست کم سالی یک بار در دربار ساسانی حضور پیدا می کردند و بزرگان حیره هم مرتب آمد و رفت داشتند و چنانکه« ابن قتیبه» در کتاب خود آورده است، اصلا ً دو کاتب حیری در دیوان ساسانیان خدمت می کردند. دوم از طریق ایرانیانی از طبقات مختلف از قبیل سپاهی یا صنعتگر که به صورت دائم و یا به صورت موقت، در حیره زندگی می کردند.

6- ابن حارث از شجاعان و اشراف قریش و در جنگ بدر سردار سپاه مشرکین بود. او از کتب فارسیان اطلاع داشت و آورده اند که وی نخستین کسی است که الحان فارسی را باعود نواخت. وی پسرخاله پیغامبر بود و به آزار وی می پرداخت و هرجا که پیغمبر سرگذشت دولت های منقرض شده را به قصد عبرت انگیزی روایت می کرد نضر از پس وی به نقل داستان های شاهان ایران و سرگذشت رستم و اسفندیار می پرداخت و بنا به گفته ی «ابن هشام» (مورخ)این داستان ها را در حیره فراگرفته بود.
نضر خود می گفت:« من از محمد در نقل اساطیر اولین و داستان سرایی چیره دست ترم.» وی را مسلمانان در جنگ بدراسیر کردند و به سال دوم هجرت کشتند و به روایتی دیگر وی را در جنگ زخمی رسید و از خوردن و آشامیدن خودداری کرد تا بمرد. (از الاعلام زرکلی ج 8 ص 357)

7- «مسعودی» درباره ی تأثیر موسیقی حیره بر موسیقی رایج در عربستان می گوید: « قریشیان آوازی بجز نصب نداشتند، تا اینکه «نضربن حارث» به حیره رفت و نواختن عود و هنر آواز را از آنان آموخت و چون به مکه بازگشت، آنچه را که آموخته بود، به مکیان داد.

8 - طبق روایات‌ بهرام پنجم‌(وهران،بهرام گور) پسر یزدگرد اول، بخشی از سال های کودکی خود را در حیره نزد نعمان(پدر منذر) پرورش گرفت و در آنجا تیراندازی و سوارکاری را به مهارت آموخت و افزون بر آن در قصر خورنق بیشتر اوقات خود را به شادکامی، با شعر و شراب و موسیقی و زنان زیباروی می گذرانید از این روست که در تاریخ ایران نمونه ی یک پادشاه شادیخوار و پر جنب و جوش است و در حقیقت‌ به‌ سبب‌ همین‌ وحشی طبعی و چالاکی و ناآرامی و اشتیاقش به شکار، او را بهرام گور می خواندند. بی گمان سابقه ی تربیت در میان حیریان او را تا حدی به شیوه ی اعراب بادیه بار آورده بود و همین حالات او را از آداب و رسوم مجلل و تشریفات سنگین و شکوهمند دربار ساسانیان دور و به مردم عادی نزدیک می کرد. از این رو وی در انظار عامه محبوبیت ویژه ای پیدا کرد و قهرمان افسانه های عامیانه ای ساخت که بیشتر تخیلی می نمودند.
بعد از بازگشت بهرام از حیره، یزدگرد او را به ولیعهدی برگزید. حتا سکه ای هم به این مناسبت ضرب کرد که از دو رو تصویرخودش و تصویر بهرام بر آن نقش بسته بود. اما بر اثر بدگمانی که بر وفق روایات طبیعت ثانی یزدگرد بود، علاقه از او گردانید و دوباره او را به حیره فرستاد. و در حقیقت به صورت محترمانه ای تبعیدش نمود. پس از مرگ یزدگرد پسر دیگرش‌ شاپور که‌ فرمانروای ارمنستان‌ (ارمنان‌ شاه‌) بود و ظاهراً نزد پدر محبوب‌تر از بهرام‌ بود، به شاهی رسید و همین امر باعث شد که منذر، امیر حیره‌ یا پدرش‌ نعمان‌ به همراه بهرام‌ با نیرویی‌ قابل‌ ملاحظه‌ از یک‌ دسته‌ اعراب‌ تنوخ‌ ساکن‌ حیره‌ و یک‌ لشگر سوار سنگین‌ مسلح ایرانی - که‌ در حیره‌ تحت‌ فرمان‌ بهرام‌ بودند- برای‌ بر تخت‌ نشاندن‌ شاهزاده‌ ی دست‌ پرورد خود‌ به‌ تیسفون‌ عزیمت‌ کنند. بدین‌گونه‌ سلطنت‌ بعد از یزدگرد، به‌ رغم‌ مخالفت‌ جبهه‌ی‌ بزرگان (که میخواست پادشاهی را از چنگ یزدگردی ها به در آورد و خسرو نامی را هم عَلَم کرده بود)، به بهرام رسید.
بنا به گفته ی شادروان زرین کوب آن قصه هم که می گویند تاج‌ سلطنت‌ را در بین‌ دو شیر نهادند و بهرام‌ خطر کرد و شیران را کشت و تاج بر سر نهاد، همه ساختگی است و به قصد آن جعل شده، تا تسلیم‌شدن‌ شرم‌آور بزرگان‌ کشور را در مقابل‌ یک‌ شیخ‌ عرب‌ و یک‌ دولت‌ پوشالی‌ دست‌ نشانده‌ ی ایران‌ در پرده‌ی‌ ابهام‌ فروپوشاند.

9 - ابن منذربن امری القیس اللخمی، مکنی به ابوقابوس و معروف به نعمان ثالث، از مشهورترین پادشاهان حیره در عهد جاهلیت است. وی به سال 592 م . بعد از پدرش به فرمان هرمز انوشیروان شاهنشاه ایران، به امارت و پادشاهی حیره رسید و بیست و دو سال پادشاهی کرد و سرانجام در عهد سلطنت خسرو پرویز مورد غضب آن شهریار واقع شد و به فرمان او معزول و به خانقین تبعید گشت و تا زمان مرگ(در حدود سال 15 قبل از هجرت) در آنجا محبوس ماند. و به روایتی وی را به فرمان خسرو پرویز زیر پی پیل افکندند تا هلاک شد و با مرگ وی حکومت لخمیین پایان گرفت.(از الاعلام زرکلی ج 9 ص 10)

10 - هفت پیکر: این منظومه که به «هفت گنبد» و «بهرام نامه» نیز معروف است، شرح جنگ ها و شادی خواری های بهرام گور، فرزند یزدگرد(پادشاه ساسانی) است که بنا به پیشگویی منجمان به حیره نزد «نعمان» پادشاه آنجا و پسرش «منذر» فرستاده می شود تا از مرگ در امان باشد. نعمان قصر خورنق را برای بهرام می سازد. بهرام در حیره به انواع فنون زمان خود از قبیل تیراندازی و سوارکاری آشنا می شود. روزی در قصر به گردش در می آید و در حین گردش با حجره ای در بسته روبرو می شود و چون به درون حجره می رود، تصویر هفت پیکر زیبا از دختران پادشاهان هفت کشور را بر دیوارها می بیند که تصویر خودش در میان آن ها بطوری قرار دارد که همه بر بهرام می نگرند.
چون به ایران باز می گردد و تاج شاهی بر سر می گذارد هر هفت دختر را به همسری خود در می آورد و برای هر یک گنبدی با رنگی ویژه می سازد. در میان مثنوی های نظامی « هفت پیکر» از حیث تصویر آفرینی و تخیل شاعرانه قابل تأمل است.

11 – سمنار: عرب ها به تقدیم(نون) بر (میم) این نام را سمنار می گویند.(دهخدا)

12 - روایت ابولموید بلخی زیر عنوان خورنق،همآنگونه که در کتابش آمده نقل می شود:
«آمده که بنایی است به ظهر کوفه، نعمان بن منذر بر سر وی رفت و گفت: هرگز مثل این بنا ندیده ام. سنمار گفت: من جایی دانم که اگر سنگی از آنجا بر گیرید، همه بیافتد. نعمان گفت: جز تو هم کسی داند؟ گفت نی. نعمان گفت که وی را از آن قلعه بیاندازند. سنمار را از قلعه انداختند تا هلاک شود.» ابوالموید بلخی بعد از این توضیح به روایت نظامی هم بدینگونه اشاره می کند:
«اما بندگی خواجه نظامی علیه الرحمه و الغفران روایت دیگر آورده که چون انعام فاخر یافت سنمار گفت اگر می دانستم که چندین از انعام مبذول خواهی فرمود من از این هم خوبتر می ساختم، نعمان گفت از این هم خوبتر راست می توانی کرد؟ و در خاطر کرد اگر او رازنده مانم او برای پادشاهی دیگر، از آن خوبتر کند. پس گفت که هم از آن قصرش درانداختند.»

13 - «فرین» مورخ روسی در مورد معجم البدان می گوید :« یکی از پربارترین کتاب های عصر خود بوده است.» / «وسنکونسکی» عقیده دارد: « یاقوت حموی یکی از نوابغ عصر خود بوده و کتابی گرانمایه و ارزشمند از خود باقی گذاشته است.» و نیز «ابن خلکان» بر این باور است که:« معجم البلدان کتابی است بسیار مفید و نویسنده ی آن از همت والایی برخوردار بوده است و کتابی بسیار نفیس تقدیم به جامعه نموده.»

14 - شقایق نعمان(لاله نعمان)؛ نوعی از لاله به غایت سرخ که منسوب به نعمان بن منذر پادشاه عرب است که لاله مذکور را از کوهستان آورده بود و آن را بسیار دوست می داشت. (دهخدا)

15 - روایت یاقوت حموی را همانگونه که در«معجم البلدان» آمده مرور می کنیم:
«این کاخ را به امر نعمان بن منذر مردی موسوم به سنمار به شصت سال ساخت. چه او یکی دو سال بساخت و می پرداخت و بعد غیبت می کرد، پنج شش سال به دنبال او می گشتند تا بیابندش. چون به دست می آمد، باز یکی دو سال به کار مشغول می شد و سپس غیبت می کرد تا کار قصر به انجام رسید. پس از انجام، نعمان بر فراز کاخ آمد و دریای مواج در پیش دید و صحرای سرسبز در پس، محظوظ شد و به سنمار گفت هرگز کاخی به این زیبایی ندیدم. سنمار گفت دانم سنگی را که اگر کشیده شود تمام ساختمان فروریزد. نعمان گفت آنرا بمن بنما تا کسی بر آن واقف نشود. پس از نمودن، نعمان
دستور داد تا آن هنرمند را از بالای کاخ به زیر درانداختند و تکه تکه شد، و منشاء ضرب المثل «جزاءسنمار» گردید که این مثل در حق کسی زنند که جزای نیکی را بدی دهد.»


16 - در فرهنگ«شرفنامه ی منیری»(یکی از نخستین لغت نامه های فارسی/قرن نهم هجری/ شبه قاره هند) راجع به این قصر آمده است: نام قصر بهرام که بنایی عجیب و غریب است. سنمار بنّای او بود، به تازی اش سنمار گویند.»
در «ترجمه ی طبری بلعمی» (ترجمه ی تاریخ طبری، معروف به تاریخ بلعمی/ مترجم به فارسی ابوعلی بلعمی/اصل این کتاب عربی و تألیف محمدبن جریر طبری) آمده: خورنق،کوشکی بود بلند چون گنبدی چنانکه در باغها کنند، اندر او خانه و حصار ودیوار بلند را بپارسی خورنه خوانند و بتازی خورنق.»
در فرهنگ «آنندراج» آمده است: قصر خورنق که نعمان بن امرواء القیس برای بهرام گور ساخته بود، بس مشهور ولی محل آن مبهم مانده. آنچه به تحقیق پیوسته در حیره که شهری از بناهای نعمان بوده، ساخته شده و حیره بر ساحل بحر عمان فارس ممتد به اراضی کوفه بوده و نعمان صاحب حیره ترک ملک کرده و رهبانیت گزیده . آن ابنیه نیز به تدریج ویران گشته و جز نامی در گیتی نماند و آن را نعمانیه نیز می نامیدند. (زیر کلمه ی خورنگاه/ج2»

17 - برگرفته از سایت آب های عمیق با اندکی ویرایش

18 - برگرفته از سایت «پیامبر امید» http://islam.blogfa.com   

19 - نظر مژده شمسایی (همسر بهرام بیضایی) هم بگونه ای بر این باور صحه می گذارد چرا که او هم عقیده دارد: «بیضایی خود در تک تک آثارش حلول می کند. در فیلم «سگ کشی» گلرخ کمالی می شود که یک تنه در برابر جمعی سوداگر و دلال می ایستد و پشت خم نمی کند. در «افرا» که جامعه به تهمت قضاوتش می کند، حقانیت خود را با سکوت ثابت می کند. در «کارنامه بندار بیدخش» بخشی از نگرانی ها و دغدغه هایش را از زبان بندار می گوید که:«من از این دانش‌ها بهر خود چیزی نخواستم. من این دانش‌ها همه از بهر مردمان کردم و امروز سود آن همه‌جا همگان می‌بینند پس چرا جز بند مرا بر دست و پای نیست؟ آیا این دانش است که با من به دشمنی برخاسته؟ نه این از دانش به من نرسید از شما رسید از آنکه در دانش من وارون نگریست!»

مأخذ:
مسعود صفری/ حیره عامل انتقال فرهنگ/ مجله تاریخ اسلام شماره 10(تابستان 1380)
دکتر بهمن نامور مطلق/ اسطوره و اسطوره زدایی/کتاب ماه هنر/آذر و دی 1380
سایت «أنوار السویداء» /در مورد ضرب المثل های عربی به روایت زیر:
کان النعمان الاول بن امرئ القیس من أشهر ملوک الحیره./حین اراد بناء قصر الخورنق احضر مهندسا یقال انه من اصل رومی ویدعی سنمار/...بنی سنمار القصر علی مرتفع قریب من الحیره حیث تحیط به البساتین والریاض الخضراء./بعد ان أتم سنمار بناء القصر علی اجمل صوره، صعد النعمان وحاشیته ومعهم سنمار الی سطح القصر، فشاهد الملک مناظر العراق الخلابه واعجبه البناء فقال الملک :/«ما رأیت مثل هذا البناء قط.»/اجاب سنمار:«لکنی اعلم موضع أجره(حجر) لو زالت لسقط القصر کله.»   
فساله االملک:«أیعرف مکانها أحد غیرک؟»/قال سنمار:«لا، لو عرفت انکم توفوننی وتصنعون بی ما أنا أهله، لبنیت بناء اً یدور مع الشمس حیثما دارت.» / ثم قال الملک: «لا یجوز ان یبقی حیّا من یعرف موضع هذه الأجره ومن یستطیع أن یبنی أفضل من هذا القصر,»/ثم أمر بقذف سنمار من أعلی الخورنق فانکسرت عنقه فمات /وذهب هذا المثل بین الناس فیقال«جزاه جزاء سنمار»/ والمقصود به: «صنیع الحسن الذی یکافأ بالإساءه.» /یقول الشاعر:/جزانی جزاه الله شرّ جزائه جزاء سنمار وما کان ذا ذنب
برگردان متن : نعمان فرزند امریء القیس از مشهورترین پادشاهان حیره بود. هنگامی که خواست قصر خورنق را بنا کند، مهندسی احضار نمود که بنا به اقوال دارای اصالت رومی بود و سنمار نام داشت. سنمار قصر را بر تپه ای بلند در نزدیکی حیره بنا کرد که گرداگرد آن را باغ های سرسبز و مرغزارهای خرم فرا گرفته بود. پس از آنکه کار قصر به پایان رسید، نعمان به همراه سنمار و ملازمانش بر بام آن رفت و به مشاهده ی مناظر عراق و شگفتی های آن پرداخت و گفت: « تا کنون بنایی به این عظمت ندیده ام.»/سنمار پاسخ داد: « من در این قصر سنگی می شناسم که بنای تمام ساختمان بر آن استوار است و اگر برداشته شود قصر فرو می ریزد. پادشاه پرسید: « آیا جز تو کسی از آن سنگ اطلاع دارد؟» /سنمار گفت: « خیر! اما اگر می دانستم کار من تا این حد مورد توجه ملک قرار می گیرد، قصری بنا می کردم که با حرکت خورشید حرکت کند و به هر سویی که خورشید می رود، بچرخد.»/ملک گفت: « جایز نیست که کسی که جای این سنگ را می داند و هم می تواند بنایی بهتر از این بسازد، زنده گذاشت.»/پس دستور داد سنمار را از بلندترین جای قصر به پایین پرتاب کنند تا جایی که گردنش شکست و مرد. از آن واقعه به بعد این ضرب المثل در میان مردم رایج شد که: « او را عقوبت کردند همچون عقوبت کردن سنمار.» و آن را در حق کسی گفته می شود که پاسخ خوبی اش با بدی داده شود.(با سپاس از نسرین شکیبی مترجم گرامی برای برگرداندن بخش های عربی)


pirayeh163@hotmail.com