• یک کتیبه بسیار ارزشمند هخامنشی که آبان ماه سال گذشته کشف شده بود با سهل انگاری مسئولان محلی و ایران ستیزی دشمنان ایران احتمالا با پتک و تیشه به شدت و تا مرز نابودی آسیب دیده است. رسانه‌های کشورهای حاشیه خلیج فارس سعی بر تقلبی جلوه دادن کتیبه کرده بودند اما در گزارش باستان شناسان ایرانی، حقیقی بودن کتیبه اثبات شده است. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
يکشنبه  ۱۲ خرداد ۱٣٨۷ -  ۱ ژوئن ۲۰۰٨

رویدادی باور نکردنی، ضد ملی و بسیار اندوه بار موجب تخریب اثری تاریخی و کم نظیر در جزیره خارک شده است. یک کتیبه بسیار ارزشمند هخامنشی که آبان ماه سال گذشته کشف شده بود با سهل انگاری مسئولان محلی و ایران ستیزی دشمنان ایران احتمالا با پتک و تیشه به شدت و تا مرز نابودی آسیب دیده است. شهاب‌نیوز گزارش داده است تخریب یک کتیبه بسیار ارزشمند هخامنشی که آبان ماه سال گذشته کشف شده بود و بدون اقدامات حفاظتی جدی نگهداری می‌شد با حیرت دوست‌داران میراث فرهنگی مواجه شده است. این در حالی است که سازمان میراث فرهنگی تاکنون موضعی نگرفته و مسئولان محلی به اظهارات متفاوت خود ادامه می‌دهند.
 
آن گونه که خبرگزاری ایسنا اعلام کرده؛ روز گذشته (دهم خردادماه) توسط دوست‌داران میراث فرهنگی افشا شد که کتیبه میخی فارسی باستان کشف‌ شده در جزیره خارک، به‌دست اشخاص ناشناس با پتک و تیشه نابود و منهدم شده است. این کتیبه، آبان‌ماه سال گذشته در جریان عملیات احداث یک جاده پیدا شده بود و از آن به‌عنوان سند هویتی خلیج فارس و سندی درباره نام «خلیج فارس» یاد می‌شد.
 
در این شرایط و در حالی که معاون بخشدار جزیره خارک اذعان کرده که «هفتاد درصد نوشته‌های کتیبه به‌شدت آسیب دیده و تنها یک خط از آن سالم مانده است»، رییس سازمان میراث فرهنگی استان بوشهر اظهارات دیگری را مطرح کرده است.
 
احمد دشتی رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان بوشهر در گفتگو با ایسنا، تنها تخریب ۱۰ تا ۱۵ درصدی این کتیبه تاریخی را تأیید کرده و می‌گوید: این کتیبه با هماهنگی نیروی انتظامی، بخشداری خارک و مقامات محلی نگهداری می‌شد.
 
وی با اشاره به این‌که فردی مظنون در ارتباط با تخریب کتیبه هخامنشی خارک شناسایی شده، گفته است: به‌دلیل مسایل امنیتی، درباره فرد مظنون و قصد او از تخریب عمدی اثر نمی‌توان چیزی گفت؛ ولی با همکاری دادگستری و یگان حفاظت سازمان، مظنون را شناسایی کرده‌ایم و با ارایه اطلاعات، ممکن است که او خود را مخفی کند.
 
رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان بوشهر با اشاره به کشیدن فنس قفل و کلیددار در اطراف این کتیبه، اظهار داشت: روز گذشته به ما خبر رسید که فردی با ورود به محوطه، روی قسمتی از کتیبه خط کشیده است.
 
وی درباره شیوه‌ حفاظت از کتیبه تاریخی خارک، توضیح داد: آنجا کشیکی داریم که به کتیبه سرکشی و آن‌را چک می‌کند.
 
دشتی درباره این‌که عبور از فنس ایجادشده در اطراف کتیبه کاری آسان بوده است، گفت: در فاصله ۵۰ تا ۶۰ متری کتیبه، کیوسک حراست نفت قرار دارد که نیروی انتظامی هم آنجا به‌صورت شبانه روز کشیک می‌دهد
 
وی در پاسخ به این پرسش که اگر کتیبه مراقب دایم داشته، چگونه تخریب شده است؟ بیان کرد: کشیک شبانه‌روز مراقب بوده، اما حالا ممکن است، یک زمان، جایی رفته باشد که فرد مظنون هم از همان لحظه استفاده کرده است
 
دشتی بر تحقیقات برای شناسایی مظنون تأکید کرد و افزود: روی قسمت‌هایی از کتیبه خط‌ کشیده شده است و احتمال دارد، فرد مظنون با میخ یا چیزی شبیه آن این کار را کرده باشد.
 
وی با تأیید عمدی بودن تخریب کتیبه تاریخی خارک، ادامه داد: ما به‌دنبال مظنون هستیم، ولی نباید اطلاعات را بیرون دهیم، چون ممکن است که مظنون از دست برود.
 
رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان بوشهر در پاسخ به این پرسش که انگیزه تخریب‌کننده اثر از این اقدام چه بوده است، توضیح داد: ما محکم به‌دنبال کار هستیم و چون درحال پی‌گیری هستیم، نباید اطلاعات را منتشر کنیم. البته ممکن است که فرد مظنون فرصت نکرده باشد، همه اثر را از بین ببرد. کسی که این کار را انجام داده، مترصد زمان بوده است.
 
وی درباره انتقال این کتیبه به موزه نیز اظهار کرد: کتیبه روی صخره قرار گرفته و همین ویژگی، نشانه اصالت آن است و این اثر را نمی‌توان منتقل کرد.
 
او با اشاره به بازدیدش از کتیبه تاریخی خارک پس از تخریب آن، افزود: حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد آن دچار تخریب شده و مشخص است که کتیبه تاریخی خارک خیلی متضرر نشده است و قسمت‌های اصلی آن مشکلی ندارند.
 
خبرگزاری میراث فرهنگی ایران با نگرش به این رویداد اندوه بار نوشته است:

خبرگزاری میراث فرهنگی_ گروه میراث فرهنگی_ حسن ظهوری_ در پی تخریب کتیبه هخامنشی خارک، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر از مظنونان این اتفاق به مراکز قضایی استان شکایت کرده و هم اکنون یک تیم قضایی پیگیر دستگیری متخلفان شده است.

"احمد دشتی"، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر با اعلام این خبر به CHN گفت: «در تخریب کتیبه هخامنشی خارک، چند مظنون وجود دارد که به منظور آغاز پیگیری‌های قضایی از آنان شکایت شده تا سریعتر متخلف تخریب کتیبه مشخص شود.»

وی به CHN گفت: «کتیبه بین ۱۰ تا ۱۵ درصد تخریب شده و امکان بازسازی آن وجود دارد. برای همین قصد داریم پس از پایان پیگیری های قضایی بخش تخریب شده را بازسازی کنیم.»

این درحالی است که به گفته معاون بخشداری خارک تخریب این کتیبه در حدود ۷۰ درصد بوده و تنها بخشی از خطوط آن سالم مانده است.

کتیبه هخامنشی خارک روی یک تخته سنگ مرجانی نوشته شده و به همین علت احتمال می‌رود برای آسیب رساندن به آن از تیشه و چکش استفاده شده باشد.

دشتی گفت: «در فاصله ۵۰ متری این کتیبه، حراست شرکت نفت قرار گرفته است. از سوی دیگر نیروی انتظامی در آن منطقه مرتبا گشت می‌زند و حتی نیروهای حراستی بخشداری نیز به این کتیبه سر می‌زنند. با وجود این متخلف از فرصت کوچکی استفاده کرده و اقدام به تخریب کتیبه کرده است.»

شواهد تخریب کتیبه حاکی از آن است که کاملا تعمدی بوده ولی همچنان انگیزه این اتفاق مشخص نشده است.

دشتی در پاسخ به این که با تخریب کتیبه انگشت اتهام به سوی سازمان میراث فرهنگی استان بوشهر بوده‌است،گفت: «حفاظت از این کتیبه به عهده نیروی انتظامی خارک بوده و آن ها نیز تمام تلاش خود را برای حفاظت از این کتیبه کرده‌اند. اما یکی از مشکلات ما در خارک نداشتن فضای مناسب برای احداث پایگاه است. جزیره خارک به شرکت نفت تعلق دارد و به همین علت حتی به اندازه یک وجب زمین به ما نمی دهند تا پایگاه حفاظتی دایر کنیم.»

دشتی همچنین در پاسخ به این سئوال که آیا تخریب این کتیبه ارتباطی به اهمیت کشف آن در خلیج فارس دارد گفت: «هنوز هیچ چیز مشخص نیست و پیگیری‌های قضایی تازه آغاز شده است. اما این موضوع را که عنوان خلیج فارس و مشاجراتی که در این خصوص وجود دارد منجر به تخریب کتیبه شده است، تکذیب می کنم.»

وی به CHN گفت: «در حال حاضر نمی‌شود در خصوص پیشرفت پیگیری‌های قضایی صحبت کرد زیرا مظنونان این اتفاق و متخلف اصلی فرصت فرار پیدا می‌کنند.»

پیش از این باستان‌شناسان با کشف کتیبه‌ای در جزیره خارک واقع در خلیج فارس به خط فارسی باستان ومتعلق به دوره هخامنشی از آن به عنوان سند محکمی مبنی بر نام‌گذاری خلیج فارس یاد کرده بودند.

همچنین این کتیبه تا مدتی مانع از ادامه احداث جاده بود که البته جاده با کمی انحراف به مسیر خود ادامه داد.

باستان‌شناسان احتمال می‌دهند این کتیبه متعلق به دوره اردشیر هخامنشی باشد.

مطالعات زبان شناسی برای ترجمه کتیبه آشکار کرد که هخامنشیان در آباد سازی خارک نقش ویژه ای داشته اند.

در ترجمه این کتیبه آمده است: "(این) سرزمین خشک و بی آبی بود شادی و آسایش را آوردم."

کشف این کتیبه پیامدهای بین المللی زیادی داشته است. ازجمله رسانه‌های کشورهای حاشیه خلیج فارس سعی بر تقلبی جلوه دادن کتیبه کرده بودند اما در گزارش باستان شناسان ایرانی، حقیقی بودن کتیبه اثبات شده است.

پژوهنده ایرانی رضا مرادی غیاث آبادی نبز در تارنمای خویش به این کتیبه پرداخته است که در زیر می آید:
 
www.ghiasabadi.com
 

سنگ‌نبشته خارک
گزارش مقدماتی از خوانش کتیبه نویافته در جزیره خارک
این کتیبه در خردادماه ۱٣٨۷ نابود شد
رضا مرادی غیاث آبادی
صخره حامل سنگ‌نبشته
کتیبه خارک با اندازه ۲۰ در ٣۰ سانتیمتر بر روی سنگ مرجانی بومی جزیره نوشته شده است. این کتیبه در روند تسطیح و ساخت جاده‌ای در جزیره خارک/ خارگ و از زیر خاک پیدا شده است.
در کنار کتیبه، آثاری از محل گردآوری آب شیرین و بازمانده‌های پلکان دسترسی به آن دیده می‌شود که امروزه خشک شده است. همچنین کتیبه در سایه یک درخت بزرگ «لیل» یا انجیر معابد قرار دارد.


ظاهر سنگ‌نبشته
این کتیبه بر سطح بالایی و رو به آسمان این صخره، و بدون تراش یا صیقل‌کاری و یا قاب‌بندی سطح حامل آن نویسانده شده است. هر چند که نگارش کتیبه بر کف زمین عجیب به نظر می‌رسد، اما این تصمیم ظاهراً به دلیل کمبود مفرط صخره‌های سنگی سخت در منطقه است. جزیره خارک از صخره‌هایی مرجانی تشکیل شده که تنها لایه‌ای نازک از سطح بالایی آن سختی مناسبی دارد و لایه‌های زیرین و برش عمودی آن، دارای ترکیبی از بقایای مرجان‌ها و دیگر جانداران دریایی با شن و ماسه است که امکان ایجاد سطحی هموار برای کتیبه‌نویسی بر روی آنها بدست نمی‌آید.
کتیبه از شش سطر تشکیل شده که ظاهراً دربردارنده شش واژه به خط و زبان فارسی باستان متداول در عصر هخامنشی بوده و هیچیک از هشت کوته‌نوشت‌ فارسی باستان در این کتیبه بکار نرفته است. از آنجا که هر واژه در یک سطر مستقل نوشته شده، کاتب نیازی به استفاده از یک علامت کج‌میخ به عنوان واژه‌جداکن متداول در این خط را نداشته و از آن بهره‌ای نبرده است. در پیرامون صخره، نشان‌های میخی دیگر که گاه بسیار محو و ناخوانا هستند، دیده می‌شود.
در میانه اثر و در ابتدای سطرهای سوم و چهارم (که بسیار آمیخته و درهم است) نگاره‌ای به مانند یک تاج خوابیده دیده می‌شود که احتمال اینکه ناشی از فرسایش‌های طبیعی صخره و پدیده‌ای اتفاقی باشد، غیرممکن است؛ اما امکان انتساب آن به عصر هخامنشی نیز بعید به نظر می‌رسد. وضعیت سطرهای سوم و چهارم نشان می‌دهد که این دو سطر با درنظرداشت وجود نگاره تاج، از محلی جلوتر نویسانده شده‌اند.
چهار سطر بالایی یا آغازین با خطی باریک و بلند از دو سطر پایینی جدا شده‌اند که ممکن است نشانه‌ای از وجود دو کتیبه کوتاه و مستقل در بخش بالایی و پایینی باشد.
ویژگی دیگر این کتیبه، نگارش عجولانه و توأم با بی‌دقتی آن است. سنگ‌نبشته‌های شناخته‌شده هخامنشی، همگی متونی سلطنتی بوده و با دقت و ظرافت ویژه‌ای نگاریده شده بوده‌اند. کتیبه خارک از لحاظ شیوه اجرا، بیشتر شبیه ویژگی‌های کتیبه‌نویسی پهلوی عصر ساسانی است تا دقت وظرافت فنی و هنرمندانه عصر هخامنشی. در باره اصالت اثر، در پایان این نوشتار اشاره‌های کوتاهی خواهد آمد.


قدمت سنگ‌نبشته
خط میخی فارسی باستان در سال‌های آغازین پادشاهی داریوش بزرگ بوجود آمده و در پایان عصر هخامنشی به فراموشی سپرده شده است. به عبارت دیگر این خط در حدود سال ۵۲۰ پیش از میلاد تا حدود سال‌های ٣٣۰ پیش از میلاد به مدت ۱۹۰ سال به عنوان خط سلطنتی شاهنشاهی هخامنشی رواج داشته است. هرچند که از دهه‌های پایانی این دوره تاکنون نمونه‌ای از این خط پیدا نشده است.
سبک‌های نگارشی آغازین و متأخر این خط، اندک تفاوت‌هایی در شیوه نویسش دارا هستند (برای نمونه اندازه پهنا یا بلندی برخی از علامت‌ها) که برای تعیین قدمت دقیق‌تر بکار می‌آید. کتیبه خارک بطور توأمان دارای ویژگی‌های نگارشی دهه‌های نخستین و پایانی حیات این خط است. مقایسه علامت‌های میخی کتیبه خارک با دیگر نمونه‌های نبشته‌های هخامنشی، نشان می‌دهد که دو سطر پایینی کتیبه خارک با ویژگی‌های نویسش دهه‌های نخستین هخامنشی و چهار سطر بالایی با ویژگی‌های متأخر آن نویسانده شده است. با این وجود، سطرهای بالایی یا نخستین کتیبه از نظر فرسایش ظاهری کهن‌تر به نظر می‌آیند.


خوانش و ترجمه سنگ‌نبشته
همانگونه که گفته شد، در این کتیبه شش واژه در شش سطر نوشته شده که واژگان یکم، دوم، پنجم و ششم، تقریباً به راحتی خوانده می‌شود، اما واژگان سوم و چهارم به اندازه‌ای فرسوده و تخریب شده که در مجموع بیش از چهار علامت آن قابل تشخیص نیست. از چهار واژه‌ای که خوانده می‌شوند، تنها یکی از آنها (واژه نخست) دارای سابقه در متن‌های شناخته‌شده فارسی باستان است و سه واژه دیگر بکلی تازگی دارند. در نتیجه امکان ترجمه کامل و حتی تقریبی متن سنگ‌نبشته به سادگی امکان‌پذیر نیست.
واژه یکم         دارای دو حرف «آ/اَ» و «هَـ»: «آهَـه/ اَهَـه» (گذشته سوم شخص مفرد یا جمع فعل «بودن»)، به معنای «بود/ بودند».
واژه دوم         دارای پنج حرف «سَ»، «آ/اَ»، «کُ»، «شَ» و «آ/اَ»: «سـاکُـشـا» . ظاهراً یک نام خاص است و دارای پیشینه در متون فارسی باستان نیست. اما قابل قیاس است با واژه‌هایی در پیوند با سکاییان به مانند: «سَـکَـئیـبـش/ سْـکـیـبـیـش» (سکائیه)، واژه‌هایی در پیوند با کوشاییان به مانند: «کُـوشـا» (اتیوپی/ حبشه) و نیز قیاس با «سـاکـاس» در متون اکدی.
از آنجا که در فارسی باستان آوای خیشومی «ن» غنه پیش از آواهای انسدادی یا سایشی (همچون «ک»)، بدون آنکه نوشته شود، خوانده می‌شود؛ ممکن است که این واژه به شکل «سـانـکُـشـا» تلفظ شود. همانگونه که نام آخرین فرد شورشی در سنگ‌نبشته داریوش بزرگ در بیستون «سَـکـوخَـه» نوشته شده، اما «سْـکـونـخَـه» خوانده می‌شود.
لازم به یادآوری است که هجای «شا» (برای نمونه در «ساکشا/ سانکشا» یا «خشیارشا») در زبان فارسی باستان ارتباطی با واژه یا مفهوم «شاه» ندارد. واژه معادل شاه در فارسی باستان «خَـشـایَـثـی‌یَـه/ خْـشـایَـثْـیَـه» است.
واژه سوم       دارای دو حرفِ به سختی قابل خواندنِ «هَـ» و «ای»: «هـیـ . . .» است. در متن‌های شناخته‌شده فارسی باستان، آغازه «هـی» تنها در واژه‌های در پیوند با هندیان به مانند: «هـیـنـدوش» (هند) دیده شده است.
ممکن است که آوای غیرنگارشی «ن» غنه در ادامه «هـیـ » نیز بیاید و آنرا تبدیل به «هـیـنـ . . .» کند. همانگونه که «هـیـنـدوش» و «هیندو» نیز به ترتیب به شکل «هیدوش» و «هیدو» نوشته می‌شوند. 
واژه چهارم      تنها دارای دو حرف مبهم «کَ» و «آ/اَ» که به احتمال فضای میان آنها نیز تخریب شده و دنباله بلافصل یکدیگر نیستند. نگاره تاج نیز در کنار حرف «کَ» جای دارد. هر چند که احتمال اشتباه نگارنده در خوانش علامت «کَ» و یا محل آن (که ممکن است در آغاز سطر سوم باشد)، وجود دارد.
خط فاصله     در فاصله سطرها یا واژه‌های چهارم و پنجم، خطی باریک و بلند وجود دارد که ممکن است سطرهای بالا و پایین خود را به دو نوشته مستقل و جداگانه تبدیل کرده و در نتیجه دو سطر پایانی، ادامه مضمون سطرهای بالایی نباشند.
واژه پنجم        دارای چهار حرف «بَ»، «هَـ»، «نَ» و «مَ»: «بَـهَـنَـم» . این واژه نیز برای نخستین بار دیده می‌شود و معنای آن دانسته نیست. در پایان این سطر، یک نشان شبیه علامت واژه‌جداکن معکوس دیده می‌شود که آن نیز دارای پیشینه در این خط نیست.
از آنجا که در زبان فارسی باستان، هنگامی که آوای «ای» پس از «هـ» مفتوح بیاید، منجر به حفظ آوای «ای» و حذف مصوت ذاتی «هَـ» و نیز حذف صورت نگارشی آوای «ای» می‌شود، ممکن است که این واژه به شکل «بَـهـیـنَـم» خوانده شود. همانگونه که نام ایزدبانوی معروف، «اَنَـهَتَـه» نوشته شده، اما «اَنـاهـیـتـا» خوانده می‌شود.
واژه ششم       دارای سه حرف «خَ»، «آ/اَ» و «ای»: «خـائـی» (علامت «ای» در عکس بالا دیده نمی‌شود). پایان این واژه مبهم است و احتمال آسیب‌دیدگی آن می‌رود. این واژه نیز در متن‌های موجود فارسی باستان
دیده نشده و معنای آن دانسته نیست.
 

مسئله اصالت سنگ‌نبشته
بدیهی است که به هنگام کشف یک اثر باستانی، نخستین پرسشی که می‌باید بدان پرداخت، مسئله اصالت اثر و اطمینان از غیرساختگی بودن آن است. در کتیبه خارک نیز لازم است تا بررسی‌های بیشتری برای اطمینان از اصالت آن انجام شود. نکته‌هایی که این کتیبه را در معرض تردیدهایی قرار می‌دهد و توضیح آنها لازم به نظر می‌رسد، عبارت است از: نگارش عجولانه و بدون دقت کافی متداول در تمامی آثار مشابه هخامنشی (که ممکن است این کمبود به دلیل نبود فرمان حکومت مرکزی و خواست یک حاکم محلی و یا تصمیم خودخواسته شخصی آشنا با خط میخی صورت پذیرفته باشد)، گونه ناشناخته نویسش بخش دوم حرف «سَ» در سطر دوم، آمیختگی و بی‌نظمی سطرهای سوم و چهارم، و نیز نشان عجیب و ناشناخته تاجی ساسانی (و یا پهلوی) بصورت خوابیده در میانه کتیبه‌ای هخامنشی.
هرچند که ممکن است همه اینها، نه ناشی از ساختگی‌ بودن اثر، بلکه از ویژگی‌های متمایزکننده و منحصربفرد آن باشد. ویژگی‌هایی که شاید بتواند رازهای فراوانی را از تاریخ پیدایش و گستره کاربری خط میخی فارسی باستان بگشاید.
از آقای مهندس شهرام اسلامی که کوشش‌های چشمگیری را برای آغاز مطالعات و معرفی این اثر انجام داد، از آقای مهندس حسین حیدری که با دعوت نگارنده به خارک امکان مطالعات بیشتر کتیبه را فراهم ساختند، و نیز از آقای حسن ظهوری- خبرنگار کوشای خبرگزاری میراث فرهنگی- که نخستین عکس‌ها را در اختیار نگارنده نهاد، صمیمانه سپاسگزارم.