اخبار روز: www.iran-chabar.de
شنبه  ۱۴ ارديبهشت ۱٣٨۷ -  ٣ می ۲۰۰٨

"هر فردی حق آزادی عقیده و بیان دارد و این حق مستلزم آن است که کسی از داشتن عقاید خود بیم و نگرانی نداشته باشد و در کسب و دریافت و انتشار اطلاعات و افکار، به تمام وسایل ممکن بیان و بدون ملاحظات مرزی آزاد باشد". اصل ۱٩ اعلامیه جهانی حقوق بشر

مقدمه : مطبوعات آزاد ، اسباب پیشرفت و ترقی را در کشور ها فراهم می سازد. وجود مطبوعات آزاد یکی از علل ترقی و توسعه ملل اروپا و آمریکا تقریبا در تمام زمینه های علمی ، فرهنگی ، سیاسی و توانائی های اقتصادی و فنی است. پیشرفت و توسعه در جوامع امروز، به وجود مطبوعات آزاد و اساسا عملکرد مطبوعات در جامعه مربوط میشود که می‏تواند یکی از عوامل پیشرفت فرهنگی ملتها نیز تلقی شود* ؟ اما برای پاسخ به این پرسش که آیا مطبوعات در کشور های دموکراتیک جهان امروز از آزادی محدود برخوردارند و یا اینکه دارای مرزها و محدودیت‌هایی مشخص هستند؟ هدف از نوشتن این مطلب ، بررسی و نگرش ‏به جایگاه و کارکرد مطبوعات در جوامع و پاسخی به ابعاد گوناگون نسبت به مسئولیت های حرفه روزنامه نگاری درقبال جامعه می باشد. راهنمای مباحث این پژوهش به نظرات و افکار مختلفی مربوط میشود که در مورد این مفهوم ( در رد و آزادی آن ) ارائه داده شده است .
مفهوم آزادی مطبوعات که در حوزه آزادی‌های سیاسی قرار دارد، در واقع یکی از مهم‌ترین و برجسته ‏ترین شاخص های مهم آزادی‌ سیاسی در جامعه است. آزادی سیاسی در جامعه به این معنا است که : افراد جامعه در تکوین و هدایت و نظارت بر مدیریت نظام سیاسی جامعه خویش، نقش و موثر باشند. نه این که تنها یک قشر یا جمع کوچکی که برای خویشتن خویش ( چه از نظر مذهبی و غیر مذهبی ) رسالت و حق ویژه در اداره امور کشور را داشته باشند. آزادی سیاسی یعنی اینکه تمامی مردم ساکن کشور صرفنظر از وابستگی‌های فرهنگی ، قومی ، گویش ، دینی و... که تبلوراجرائی آن در خانه نمایندگان جلوه می کند ، در جامعه قادر باشند نظام سیاسی کشور را به سوی مطلوب هدایت و کنترل کنند. برای رسیدن به این امر مهم به وسیله ای لازم می باشد و آن مطبوعات آزاد و مستقل است.
آغاز : زمانی که گفته می ‏شود در جامعه ای مردم دارای آزادی سیاسی می باشند، به این معنا است که افراد در جامعه مذکور هم حق انتخاب شدن و انتخاب کردن دارند و هم حق فعالیت ‏سیاسی - اجتماعی، انتشار نظرات از طریق کتب ( بدون آنکه نشر آنان محتاج مجوز و اجازه یا محکوم به سانسور باشد) و نشریات و.. ، ایجاد و بهره گیری از تشکلهای مختلف : جمعیت ها ، سازمانها، احزاب، سندیکاها ...آزادی اجتماعات و بیان افکار و نظرات سیاسی و مهمتر از همه قوه اجرائی و قضائی باید حافظ آزادی سیاسی باشد و از تعرض بدان ممانعت کند. در واقع آزادی سیاسی ، پلی مابین افراد جامعه و حکومت وخصوصا عملکرد آن است.
بنا بر تعریفی که از آزادی سیاسی ارائه شد، مردم در جامعه قادر خواهند بود با استفاده از مطبوعات آزاد به بیان نظرات ، انتقادات ، توصیه و پیشنهادات و افکار سیاسی خویش مبادرت ورزند و مستقیما در نظام سیاسی نظارت و مشارکت داشته باشند. ضمن اینکه درخواست‌ها و انتظارات خود را نیز از نظام سیاسی مطرح می سازند، از طریق تشکل های مختلف ... نظام سیاسی را به سوی اهداف و خواسته‏های خویش هدایت کنند. در یک نظام سیاسی که آزادی سیاسی ارج و قربی از نظر حقوق دارد با توجه به آموزه‏ها و آموخته‏ها و داده های مختلف سیاسی – اجتماعی مردم می‏ توانند در اداره امور کشور دخالت و مشارکت نمایند. یکی از کارآمدها وشیوه‏های ابراز نظرو عقاید ، استفاده بهینه از طریق مطبوعات و رسانه‏های عمومی ( خصوصا صدا و سیما ) است. مطبوعات آزاد و مستقل در جامعه زبان گویائی هست که خواست‌ها، مطالبات، انتقادات و اعتراض‌های مردم را شفاف در معرض دید بانیان حکومت و دولت ها قرار می دهند.
در جامعه امروز ما با توجه به فضای حاکم بر جامعه سیاسی و خصوصا مطبوعات به دیدگاه ها و نظرات متعدد وحتی متعارضی در مورد مفهوم آزادی مطبوعات برخورد می ‏کنیم. اما پرسش اساسی این است که الگوی نظری حکومت نسبت به آزادی سیاسی و خصوصا آزادی مطبوعات چیست؟ در باره مطبوعات تا کنون نظریه‏های گوناگونی از سوی بانیان حکومت و دولت ارائه شده است. به طوری که می‏ توان الگوهای نظری حاکم بر نظام مطبوعات را در قالب نظریات کلی مطرح ساخت. طبق این نظر کلی در کشور ما گفته میشود : " ... مطبوعات را نه یک عامل مثبت‏ بلکه عامل تخریب و تضعیف دین و نظام دینی جامعه و نیز تزلزل نظام سیاسی حکومت دینی به شمار آورده و آن را به حال جامعه مخل و مضر می‏داند. بر این اساس وجود مطبوعات آزاد و مستقل از حکومت در جامعه اسلامی باعث ‏سست ‏شدن و متزلزل گشتن بنیادهای دینی مردم و تضعیف نهادهای دینی می‏گردد...".
بر اساس این نظریه که متاثر از فضای اقتدارگرایانه و غیر دموکراتیک اواخر دوران رنسانس در جوامع اروپائی است. بیش از آن که محصول جامعه ای آزاد و سالم باشد . حاصل تلاش رهبرانی است که می کوشند با توسل به ایدئولوژی با خواست نظام سیاسی منشعب از آن ، بار " هدایت " توده‏ها ( امت ) را بر دوش ‏کشند. رهبرانی که بر این تصورند : خردمندان و نخبگان جامعه بوده که به دلیل بهره ازهوش سرشار و تفکری مسلح به ایدئولوژی دینی ، قیم توده‏های فاقد عقل سلیم بوده و وظیفه هدایت و آگاهی این توده بی هویت از طرف پروردگار بر عهده آنان گذاشته شده است. به سخن دیگر، حقیقت و آگاهی در کانون قدرت رهبران خلاصه و تعیین و تکلیف نهائی نیز در ید قدرت آنان است. در این نظریه کاملا روشن است که مطبوعات عمدتا در دست و زیر کنترل ( نهاد زیر فرمان آنان ) قوه اجرائی و قضائی است ، لذا هرگونه اعتراض و انتقادی و حتی توصیه ها به مثابه تهدیدی برای امنیت ملی ، زیان‏آور تشخیص داده شده و با آن شدیدا مقابله می ‏شود. به زبان دیگر طبق این نظریه ، " نخبگان سیاسی" حاکم تصمیم می‏گیرند که نشریه و یا کتابی منتشر شود یا خیر!
تبیین و تفسیر این نظریه حتی در چارچوب قانون اساسی نیز امکان دارد امنیت ملی و نظم عمومی مخدوش شود! بنابراین مطبوعات باید در خدمت ‏حاکمیت ‏بوده و انگیزه های بانیان حکومت را برآورد سازند! از آنجا که مردم مصالح خود را نمی توانند صحیح و منطقی تشخیص ‏دهند ، باید برای آنان نظر سازی وتصمیم‏گیری نمود! طبق این نظریه : رسانه‏های عمومی را در خدمت‏ حاکمیت و قدرت سیاسی می‏داند. واقعیت این است که چنین دیدگاهی نسبت به رسانه ها و بطور کل آزادی سیاسی را به وضوح می‏توان در سطح جامعه و نظام رسانه‏ای کشور یافت.
نظریه ای که معتقد به رشد دموکراسی سیاسی و آزادی در کشور است ، خواهان فضای آزاد روشنگری است و مفهوم جدیدی به نام آزادی ‏سیاسی خصوصا آزادی مطبوعات را مطرح می کند. مخالفان آزادی سیاسی این خواست را به مثابه نظام اجتماعی لیبرالیسم قلمداد کرده و چون ماهیتا با آزادی مشکل اساسی دارند. آن را محکوم و طرد می کنند. این نظریه از بدو انقلاب عمدتا توسط حزب توده در بازار آشفته سیاسی اوائل انقلاب برای جلوگیری از رشد آزادیخواهی مردم ایران و در راستای سیاست مسکو* و آنتی آمریکانیسم به ادبیات سیاسی کشور تزریق و خصوصا بانیان حکومت اسلامی را مسموم و نهایتا با انجام ماموریت سیاسی ، خود را کنار کشیده و نتیجه آن را ( سرکوب آزادی سیاسی و آزادیخواهان) با ذوق و شهامت دنبال می کنند !
نظریه آزادی سیاسی و نقش مطبوعات از آنجا آغاز شد که کنترل بیش از اندازه دولت ها ( حدودا قرن ۱۷ در اروپا ) برفعالیتهای مطبوعاتی بود. دولت ها سانسورها را با این توجیه که آزادی مطبوعات تهدیدی برای امنیت و ثبات دولت و جامعه است، اعمال می‏ کردند . نداهای آزادی‏ خواهانه متفکران آزادگرا در واقع واکنشی بود علیه اعمال قدرت بیش از اندازه حکومت ها در تمام شئونات اجتماعی که عملا حتی رقیبی بودند برای دین و حکومت معنوی. نظریه آزادی مطبوعات عمدتا بربنیان آزادیخواهی بنا شده است و برمنع قدرت خودسرانه و مسوولیت افراد در قبال سرنوشت ‏خویش استوار است. براساس این نظریه سهم آزادگرا ها خصوصا اصرار بر اهمیت فرد و فردیت، تکیه بر قدرت استدلال فردی و مفهوم حقوق طبیعی است که آزادی دین، بیان و مطبوعات جزئی از آن محسوب می‏شود. مخالفان این نظریه در واقع هواداران گوناگون دیکتاتوری زمانیکه خود در اقلیت و تحت فشار بانیان مستبد باشند. از آزادی و خصوصا آزادی بیان دفاع می کنند. و با بهره گیری از این مفهوم ( که در واقع ایمان و اعتقادی بدان ندارند) کوشش می کنند که خود را از بند استبداد رها سازند. اما به محض تصرف قدرت سیاسی . آزادی بیان و اندیشه را انگیزه ای لیبرالی فرض کرده ومحکوم و در نهایت ممنوع می کنند. ما نمونه آن را درکشور خودمان ایران قبل از انقلاب و بعد از آن شاهد بودیم که چگونه زندانیان دیروز به زندانبانان و بازجوهای امروز تبدیل شدند .
مطبوعات مستقل دریک جامعه باز و آزاد کارکردی دوگانه خواهند داشت : هم به منافع و مصالح ملی توجه خواهند کرد و به روشنگری درباره آن می پردازند و از آنچه در تعارض - با منافع و مصالح عمومی است - دوری خواهند کرد. هم با قدرت کامل مدافع و حافظ آزادی سیاسی می باشند. واز آنجا که به وجدان آگاه و بیدار مردم تبدیل شده اند هر زمان که تخلفی از دولت و حاکمیت مشاهده کنند. شفاف با مردم درمیان خواهند گذاشت و به مسئولت و وجدان روزنامه نگاری در امر خبر رسانی واقعی توجه خاص مبذول داشته و به اهمیت نقش مهم اجتماعی خود بعنوان نیروی چهارم مملکت توجه خواهند کرد. وظایف کلی مطبوعات آزاد را می توان در یک جمع بندی کلی چنین ارزیابی کرد.۱- مطبوعات آزاد موظف خواهند بود شرحی واقعی، مستند ، جامع و روشن از رویدادهای روزمره به مردم ارائه دهند. ۲- مطبوعات آزاد ابزاری برای مبادله آرا و عقاید و انعکاس انتقادات ، اعتراضات و توصیه های ، ... مردم با مردم و مردم با دولت و حکومت می باشند. ٣- مطبوعات آزاد آیینه تمام‏ نمای نظرات و عقاید تمامی افراد جامعه صرفنظر از گویش و فرهنگ ....ساکن کشور می باشند. ۴- مطبوعات آزاد خود را موظف به انعکاس و تصریح اهداف و ارزش های جامعه خواهند کرد. ۵. مطبوعات آزاد و غیر وابسته ضمن دسترسی به آخرین اطلاعات و دانش روز در تامین نیازمندی های جامعه ( یاری به رفع و برون شد از فقر فرهنگی و عقب ماندگی علمی ...)   کوشا خواهند بود و جریانهای فکری - سیاسی گوناگون در سطح جامعه راپوشش اطلاعاتی خواهند داد.
مطبوعات به دلایل متعدد در جامعه امروزی ما علیرغم که در جدالی گسترده با سانسور و ممنوعیت قرار گرفته اند. روز به روز مورد توجه عمومی قرار گرفته‏اند. یکی از آنها، نقش بسیار مهمی است که در رشد و توسعه سیاسی جامعه و گسترش فرهنگ و ادبیات عمومی ایفا می کنند. چنان که بخوبی واقفیم : آثار مکتوب ، مجلات و نشریات ، تعدد و تنوع عناوین آنها، میزان بهره‏وری مردم از کتب و نشریات، میزان مراجعه عمومی مردم به کتابخانه‏ها، و دریافت اطلاعات از طریق اینترنت و. . . از شاخصهای اصلی رشد و توسعه محسوب می‏گردند. هدف ازبیان این نکته آن است که امروزه علیرغم وجود سانسور و روش بیرحمانه نسبت به جامعه مطبوعاتی نه تنها از نقش مطبوعات در جامعه ما کاسته نشده است، بلکه روز به روز نیز بر رونق آن افزوده ( خصوصا با توجه به گسترش و دستیابی به آگاهی و اطلاعات از طریق اینترنت...) و مخاطبان بیشتری را به سمت‏خود جلب می کنند
بر همین اساس است که انتظارمیرود : مطبوعات و به طور کل رسانه‏های خبری و اطلاع‏ رسانی نقش مهم و پر اهمیت هدایتگری جامعه را فراموش نکنند و در خدمت آمال و آرزوهای مردم باشند. گفته میشود : یکی از کارکردهای اساسی مطبوعات نقش مهم و راهگشایی در تربیت متفکران و دانشمندان و سیاستمداران آینده رابر عهده دارند. مطبوعات آزاد قادرند نیروی بیکران اندیشه را در جامعه بارور سازند. چنانکه میدانیم آینده کشورها بسته به میزان کار و تلاش و بهره‏مندی از اطلاعات و اندیشه و خردورزی است نه بطور اخص پیروی از ایدئولوژی هائی که اراده معطوف به تصرف قدرت سیاسی دارند. لذا در مسیرخلاقیت و عقلانیت با بهره گیری از نیرو ، استعداد و ابتکار جوانان ، مطبوعات آزاد قادرند نقش اساسی و عمده‏ای را در این فرآیند بازی کنند.
مطبوعات آزاد قادرند تا پرده سیاه سیاست را در مقابل مردم کنار زده و صحنه سیاسی را روشن سازند تا زوایائی تاریک و مخفی باقی نماند. از آنجا که در عصر روشنگری زندگی و کار می کنیم. نیاز ما بیش از هر زمانی دیگر به اطلاعاتی می باشد که طبیعتا شفاف و روشن است. یکی دیکر ازکارکردهای مهم رسانه‏ها و بویژه مطبوعات آزاد، نقد و ارزیابی عملکرد مسئولان نظام سیاسی ( بدون استثنا ) و دفاع از حقوق اساسی مردم در مقابل حاکمیت است. چون مطبوعات ، ابزاری است مناسب برای رساندن صدای مردم به مسولان. بی تردید در کشوری با حکومتی مستبد و خود رای و مسلح به ایدئولوژی و آموز های دینی ، کار کرد مهم مطبوعات ( به طور کل آزادی سیاسی ) مایوس کننده و تاسف بار است. در آستانه قرن بیست و یک هنوز هستند کشورهائی ( مانند ایران ، چین ، روسیه ، کره شمالی وبدون استثنا تمام کشورهای اسلامی و....) . از روشنگری و آزادی مطبوعات کاملا وحشت داشته و آنرا بشدت سرکوب می کنند. از آنجا که مسئولین نسبت به تنویر افکار دشمنی میورزند و تنها ایدئولوژی خود را حقیقت کامل می دانند خود را ملزم به پاسخگویی و تصحیح عملکردهای نادرست و غیرموجه خود نمی دانند.
در خاتمه این پژوهش کوتاه بعنوان حسن ختام باید اذعان داشت : خوشبختانه در عصری زندگی می کنیم که دسترسی به اطلاعات آسانتر از دهه های پیشین است. در جهان امروز خصوصا در کشورهائی که نماد دموکراسی در آن قابل رویت است و حقوق بشر ومدنی موارد کمکش و تضاد حاکمیت و مردم نیست ، تخلف های مطبوعاتی نه در قالب نظریات اقتدارگرانه و حذف آزادی مطبوعات ، بلکه در سطح مسئولیت اجتماعی به وسیله قانون رسیدگی میشود. آنچه که بدان متذکر شد ، نظری اجمالی بر مفهوم آزادی مطبوعات و علل وجودی آن در جامعه بشری با ابعاد و زوایای گوناگون و مقایسه آن در جوامع مختلف بود.

اوائل ماه مه ۰٨

*- البته اگر علل پیشرفت را تنها در ساختن برج و جاده و تولید موشک وراکت و هواپیما فرض نشود.
*- چنانکه می بینیم در روسیه بعد از فروپاشی دیکتاتوری ، هنوزهم روزنامه نگاران و مطبوعات مستقل سرکوب میشوند.