• کودکان بسیاری از هموطنان ما در کارگاه های زیرزمینی و کارگاه های خانگی و... کودکی شان تباه شده است و هیچ گاه بازی ها و شادی های کودکانه را تجربه نکرده اند، در معرض انواع و اقسام سوءاستفاده ها قرار دارند، بیماری های مختلف تهدیدشان می کند و چشم به یاری بزرگ تر ها دوخته اند ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
چهارشنبه  ۲٨ فروردين ۱٣٨۷ -  ۱۶ آوريل ۲۰۰٨

موضوع اشتغال به کار کودکان در ایران که از سال ۱٣۷٨ تاکنون - بیشتر - به آن پرداخته شده، اغلب فقط یک شاخه از اشتغال کودکان (کودکان خیابانی) را شامل شده است، در صورتی که به نظر می رسد از اشکال زیانبارتر اشتغال کودکان که بسیاری از کودکان معصوم کشورمان را دربر می گیرد، غافل مانده ایم. شاید برجسته سازی بیش از حد مساله کودکان خیابانی از سوی متولیان امور به این دلیل بوده است که این کودکان در معرض دید عموم هستند و همان گونه که بارها در اخبار جراید و سایت ها به آن برخوردیم نظر مسوولان مرتبط با حوزه آسیب های اجتماعی این است که حضور ژنده پوش و ناخوشایند این کودکان چهره پایتخت و بسیاری از شهر های بزرگ را زشت ساخته است، و از سوی دیگر هیاهوی بسیار و مصاحبه های گوناگون و البته متناقض متولیان امور درباره ساماندهی کودکان خیابانی با ارائه آمار و ارقام متناقض تر که تا به حال میلیاردها ریال اعتبار را نیز بلعیده است باعث به حاشیه رفتن مسائل و مشکلات بسیاری از کارگران کوچک است که در بخش های دیگر به اشتغال جانفرسا مشغول هستند. به نظر نگارنده اقسام اشتغال به کار کودکان را می توان در طبقه بندی زیر جای داد؛

۱- اشکال آشکار اشتغال به کار کودکان شامل کار در خیابان ها، مزارع، کارگاه های در معرض دید مانند انواع و اقسام کارگاه های مکانیکی، تراشکاری، نجاری، کوره های آجرپزی و...

۲- اقسام پنهان اشتغال به کار کودکان شامل کار در کارگاه های زیرزمینی (کارگاه های خیاطی، بسته بندی، کفش دوزی، کارگاه های جیر و چرم و...) کارگاه های خانگی و کارگاه های قالیبافی

کار در خیابان فقط یکی از شاخه های کوچک اشتغال به کار کودکان است که البته درگیر شدن حداقل ۱۵ نهاد دولتی از سال ۷۹ تاکنون و صرف میلیاردها ریال هزینه نتوانسته است گرهی از مشکلات بی شمار این دسته از کودکان بگشاید و روند رو به رشد این پدیده را هر روزه در کوچه و خیابان های شهرمان شاهدیم. طی این هشت سال که بحث اشتغال کودکان برجسته تر شده است، وقتی در پژوهش ها و پایان نامه های تحصیلی دقت می کنیم کمتر به اشتغال کودکان در کارگاه های زیرزمینی یا کارگاه های خانگی یا ... پرداخته شده است و عمده مطالب موجود در خصوص کودکان خیابانی است و شاید دلیل اصلی این امر هم سهولت و دسترسی آسان تر به کودکان خیابانی نسبت به سایرین بوده است. از زمانی که کشور ما اولین مقاوله نامه سازمان جهانی کار در خصوص ممنوعیت اشتغال به کار کودکان زیر ۱۵ سال را پذیرفته است بیش از ٣۰ سال می گذرد و متولی اجرای این تعهدنامه بین المللی هم وزارت کار و امور اجتماعی است. تنها تاثیر پذیرش این مقاوله نامه بین المللی شاید در قانون کار ما بوده که بر اساس ماده ۷۹ قانون کار جمهوری اسلامی ایران کار کودکان زیر ۱۵ سال ممنوع است. و مفاد ٨۰ الی ٨۴ قانون کار نیز به نحوه اشتغال به کار کودکان ۱۵ تا ۱٨ سال می پردازد. علاوه بر این پیمان نامه جهانی حقوق کودک که کشور ما در سال ۱٣۷٣ آن را پذیرفته و متعهد به اجرای مفاد آن شده است بر ممنوعیت اشتغال به کار کودکان تصریح دارد.

مقاوله نامه ۱٨۲ سازمان جهانی کار ضمن اینکه بر ممنوعیت اشتغال به کار کودکان تصریح دارد کشورهای عضو را مکلف می دارد در شناسایی و محو بدترین اشکال کار کودکان تلاش کرده و جدیت به خرج دهند که این تعهد بین المللی در سال ۱٣٨۰ به تصویب جمهوری اسلامی ایران رسیده است و از نظر سازمان جهانی کار این مقاوله نامه حداکثر بعد از یک سال از پذیرش آن، برای کشورهای عضو لازم الاجرا می شود و این در حالی است که هنوز بر سر تعریف سن کودکی و نیز مفهوم کودکی اخلاف نظر اساسی در کشور وجود دارد، یعنی به رغم اینکه نهادهای حامی کودکان با تکیه بر تمامی تعهدات ذکر شده ممنوعیت کار کودکان را فریاد می زنند اما هنوز الفبای اجرای تعهدات داخلی و بین المللی در خصوص ممنوعیت اشتغال کودکان مهیا نشده است.

کار کودکان در ایران از دو مقوله قابل بررسی است.

دلایل اشتغال به کار کودکان

در زمینه دلایل اشتغال به کار کودکان باید از نظرات کارشناسی جامعه شناسان و پژوهشگران بهره جست، اما آنچه مسلم است اشتغال به کار کودکان با افزایش معضلات اجتماعی، اعتیاد، طلاق، مهاجرت روستاییان به شهر ها، بیکاری و... که حاصل توزیع نابرابر ثروت و شکاف روزافزون طبقاتی هستند نسبت مستقیم دارد چرا که با وخیم شدن وضعیت خانواده ها از لحاظ اجتماعی و اقتصادی، بخشی از بار سنگین تامین درآمد خانواده ها روی شانه های نحیف کودکان سنگینی می کند و هزاران کودک از هموطنان ما به رغم میل باطنی و به دلیل فقر خانواده هایشان در چرخه زودرس کار و تلاش جانفرسا قرار گرفته و نان آوران کوچک خانواده ها هستند که دلایل این امر را باید در سیاست های اقتصادی و اجتماعی اتخاذ شده جست وجو کرد که در درازمدت و کوتاه مدت اثرات مخرب شان را به اشکال مختلفی نشان می دهند که کار کودکان یکی از زیانبارترین این آثار است که البته ناکارآمدی نهادهای اجتماعی و حمایت کننده نظیر وزارت رفاه، کار و امور اجتماعی، سازمان بهزیستی و... به وخیم تر شدن شرایط اشتغال به کار کودکان کمک بسیاری کرده است.

شرایط اشتغال کودکان در ایران

واقعیت تلخ این است که برخی از کودکان و نوجوانان کشور ما بنا به دلایل پیش گفته و تا رسیدن به وضعیت مطلوب - البته به رغم میل باطنی - محکوم به اشتغال به انواع گوناگون آن هستند اما عملکرد نهادهای اجتماعی که باید نقش حمایتی در بهبود شرایط برای این کودکان، داشته باشند عملاً نامطلوب بوده است.

- به رغم ممنوعیت اشتغال به کار کودکان در کشور اما اجرای این قوانین ملزومات خاص خود را می طلبد که توانمندسازی خانواده های در وضعیت دشوار از لحاظ اقتصادی و تامین اجتماعی از آن جمله است و قبل از ممنوعیت اشتغال به کار کودکان باید اقسام اشتغال به کار کودکان شناسایی شود و نیز یک آمار اولیه از تعداد کارگران خردسال داشته باشیم یا تا آماده شدن شرایط فرهنگی عدم به کارگیری کودکان و نیز مهیا شدن شرایط اقتصادی خانواده های نیازمند در جهت ممنوعیت کار کودکان، کودکان شاغل تحت پوشش بیمه و تامین اجتماعی قرار گیرند. در این گیر و دار و به یکباره قانونی در مجلس تصویب می شود که کارگاه های زیر ۱۰ نفر را از شمول قانون کار خارج می سازد و نکته قابل تامل اینکه اغلب کارگاه هایی که کودکان را به کار می گیرند کارگاه های کوچک زیر ۱۰ نفر هستند، بنابراین شرایط اشتغال کودکان به دلیل برچیده شدن هرگونه نظارت سخت تر شده است و کارفرمایان برای رسیدن به سود بیشتر از حداقل های امکانات رفاهی کارگاه ها نظیر لباس کار، دستکش، شرایط ایمنی، کنترل ساعات کار و نیز دستمزد مناسب چشم پوشی کرده اند، ضمن اینکه این قانون در تناقض آشکار با قوانین حمایتی موجود است. بنابر اطلاعات موجود کودکان گروه مربوط به اشکال پنهان اشتغال کودکان از نظر بهداشتی و ایمنی در وضعیت نابسامانی قرار دارند، دستمزد این کودکان بسیار اندک و ساعات کار هم طولانی و ۱۲ الی ۱۴ ساعت در شبانه روز است. کودکان در کارگاه های زیرزمینی گاه در معرض تعرض جسمی و جنسی بزرگ تر ها نیز قرار دارند.

ـ عملکرد نامطلوب نهادهای اجتماعی مانند سازمان بهزیستی در سر و سامان دادن به کودکان شاغل در خیابان به افزایش کودکان در اشکال پنهان اشتغال کودکان منجر شده است.

پس از برجسته سازی معضل اشتغال کودکان توسط سازمان های غیردولتی، متولیان امور به تکاپو افتاده و اقداماتی انجام داده اند که اغلب این اقدامات برای بخش بسیار کوچکی از گروه بزرگ کارگران کوچک - یعنی کودکان خیابانی - بوده است. استمرار حضور کودکان خیابانی در سطح خیابان های شهرهای کوچک و بزرگ با وجود تعریف انواع و اقسام طرح های ساماندهی کودکان خیابانی خود نشان از شکست این طرح ها دارد. بررسی ها نشان می دهد به دلیل برخورد غیرعلمی و غیرکارشناسی متولیان امور با پدیده کودکان خیابانی، هر بار که به بهانه جذب کودکان خیابانی با مینی بوس به دنبال این کودکان برای دستگیری و انتقال آنها برای ساماندهی به راه می افتند، تمایل خانواده های نیازمند این کودکان برای اجبار به اشتغال کودکان شان در کارگاه های زیرزمینی بیشتر می شود، پس عملکرد نامطلوب نهاد های حمایت کننده در حوزه کودکان خیابانی باعث افزایش کودکان شاغل در کارگاه های زیرزمینی می شود. البته نقد عملکرد سازمان های مربوطه در ساماندهی کودکان خیابانی به جهت وجود شواهد و قرائن متعدد در این خصوص، فرصت جداگانه یی را می طلبد.

ـ عملکرد ضعیف صدا و سیما در ترویج پیمان نامه جهانی حقوق کودک و مقاوله نامه های بین المللی و نیز برجسته سازی آثار زیانبار اشتغال کودکان.

صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران طی این سال ها علاقه چندانی به ترویج مفاد پیمان نامه جهانی حقوق کودک نداشته است، رسانه ملی می تواند به جای پرداختن به برنامه هایی که خشونت را ترویج می کنند، یا سریال هایی که مروج لمپنیسم یا مصرف گرایی در کشور هستند، بیشتر به کودکان بپردازد. از یاد نبریم که رسانه ملی برای دوام و قوام خود از بیت المال ارتزاق می کند و کودکان کار و خیابان به عنوان دردمندان خاموش باید سهم مهمی از این نوع هزینه بیت المال داشته باشند.

با ترویج حقوق کودک و نیز به تصویر کشیدن وضعیت اشتغال به کار کودکان - به خصوص اشکال پنهان آن - می توان فرهنگ عمومی - حتی فرهنگ کارفرمایانی که به استثمار این کودکان می پردازند - را در جهت احترام به حقوق کودک ارتقا داد و آن وقت است که می توان امیدوار بود کودک کار تا زمان رسیدن جامعه به وضعیت مطلوب حذف کار کودکان، از رفاه نسبی در محل کار خود برخوردار خواهد بود.

آموزش و پرورش

برابر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تحصیل کودکان باید رایگان و اجباری باشد که البته این موضوع در اعلامیه جهانی حقوق بشر و نیز پیمان نامه جهانی حقوق کودک گنجانده شده است اما در حال حاضر بنا بر اعلام نظر مسوولان و نیز سایر منابع رسمی و غیررسمی بین سه تا پنج میلیون کودک خارج از چرخه تحصیل در کشور وجود دارند که درصد بالایی از این تعداد را کودکان کار تشکیل می دهند. از حدود چهار سال پیش طرحی در آموزش و پرورش اجرا می شود به نام «طرح آموزش برای همه» که قرار بود شامل کودکان واجب التعلیمی باشد که از چرخه رسمی آموزش و پرورش کشور به دور هستند و برای این منظور یک سند ملی نیز از طرف آموزش و پرورش تدوین شده است. البته به گفته مسوولان بودجه این طرح از طریق اعتبارات بین المللی تامین شده است اما طی این چند سال هیچ گونه گزارشی از شرح هزینه بودجه تخصیص داده شده برای این طرح ارائه نشده است. وقتی آماری از کودکان کار شاغل در کارگاه های پنهان وجود ندارد، وقتی وزارت کار و امور اجتماعی خود را ملزم به پاسخگویی نمی داند، چگونه می خواهند بودجه میلیاردی را صرف اموری کنند که اصلاً آشکار نیست؟ از اینها گذشته روند گرایش آموزش و پرورش به سمت خصوصی سازی معیوب باعث بیرون راندن دانش آموزان مستعد اما فقیر خانواده های پایین دست جامعه از چرخه رسمی آموزش و پرورش شده و خود باعث افزایش آمار کودکان دور از تحصیل شده است. خانواده هایی که از پس مخارج تحصیل فرزندان برنمی آیند بالطبع مانع از تحصیل فرزندان شده و چه بسا به اشتغال توانفرسا در کارگاه ها و خیابان ها مجبورشان می سازند.

ـ اجبار به اشتغال کودکان نوعی کودک آزاری است.

در خانواده های بسیاری که پدر یا مادر یا هر دو معتاد بوده و از پس هزینه زندگی برنمی آیند کودکان بالاجبار و به رغم میل باطنی به انواع اشتغال طاقت فرسا تن می دهند. برابر اعلام دوره یی انجمن حمایت از حقوق کودکان پدران معمولاً در صدر آزاررسانان به کودکان قرار دارند یعنی پدران نیازمند یا معتاد به هر دلیلی به آزار و اذیت فرزندان مبادرت کرده و همچنین آنان را به انواع و اقسام کارهای زیان آور مجبور می سازند.

نان آوران کوچک خانواده های فقیر روزگار سختی را می گذرانند. فعالیت های مردمی و مدنی در قالب NGO های حامی کودکان نتوانسته است دولتمردان را به ارائه راهکارهای اساسی وادارد و متولیان امور هم هیچ گاه خود را در مقام پاسخگویی ندیدند. تمامی عملکرد نهادهای دولتی در حد سازمان میانی نظیر بهزیستی محدود مانده است که هرچند طرح های پشت سرهم و ناموفق این سازمان میلیاردها تومان هزینه را در طی این سال ها بلعیده است اما آنچه مسلم است این سازمان در نهایت شکوفایی و موفقیت خودش می تواند نقش یک مسکن مقطعی برای خانواده های پایین دست جامعه داشته و نمی تواند در درازمدت نقش درمانگر دائمی داشته باشد و به عنوان پرکننده شکاف روزافزون طبقاتی از طریق رفاه عمومی و ایجاد اشتغال و تامین اجتماعی برای فقرای جامعه عمل کند و در این میان سازمان هایی نظیر وزارت کار و امور اجتماعی، وزارت رفاه و آموزش و پرورش و بهداشت و درمان نه تنها در مقام پاسخگویی و حل مشکلات بی شمار این بخش از کودکان و خانواده هایشان برنیامدند بلکه گزارش هایی دقیق و واقعی نیز به نهاد های بین المللی ارائه ندادند.

اجلاس جهانی کار که همه ساله برگزار می شود روند اجرای برخی از مقاوله نامه های بین المللی را که هیچ گاه اجرا نشده است از زبان نمایندگان کاملاً دولتی وزارت کار و امور اجتماعی می شنود. نهادهای دولتی که هنوز هم یک آمار اولیه از تعداد کودکان کار در کشور در اختیار ندارند و شاید حاضران در اجلاس و نمایندگان ILO برای اجرای این تعهدنامه های بین المللی نمایندگان دولتی ایران را مورد تشویق هم قرار دهند اما آنچه مسلم است کودکان بسیاری از هموطنان ما در کارگاه های زیرزمینی و کارگاه های خانگی و... کودکی شان تباه شده است و هیچ گاه بازی ها و شادی های کودکانه را تجربه نکرده اند، در معرض انواع و اقسام سوءاستفاده ها قرار دارند، بیماری های مختلف تهدیدشان می کند و چشم به یاری بزرگ تر ها دوخته اند که شاید چراغی در دستان انسان های نوع دوستی بر خرابه های کارگاه های مخوف زیرزمینی تابیده شود، تا شاید این نان آوران کوچک برای یک بار هم شده، دیده شوند.

*علی اکبر اسماعیل پور - عضو انجمن حمایت از حقوق کودکان
منبع: روزنامه ی اعتماد