• کم نیستند آثار درخشان در عرصه ادبیات تبعید و ادبیات مهاجرت میهنمان, اما سخن بر سر ارزش گذاری کیفی, یا کمی در پهنه ی ادبیات تبعید و ادبیات مهاجرت نیست, سخن بر سر شناخت و یا شناساندن واقعی این دو پدیده است. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
يکشنبه  ۲۴ تير ۱٣٨۶ -  ۱۵ ژوئيه ۲۰۰۷

نمونه هایی از برخوردهای اهل قلم مهاجر با تبعید, تبعیدی و ادبیات تبعید

۲- نظرها و دیدگاه های اهل قلم مهاجر( مهاجرین داوطلب) در باره تبعید , تبعیدی و ادبیات مهاحرت :
به زمان پهلوی دوم و نیز حکومت اسلامی مهاجرت داوطلبانه اوجی شتابناک یافت .بهبود وضعیت اقتصادی طبقه متوسط سبب شد اقشاری ازاین طبقه همسفر اقشار مرفه به خارج از کشور شوند.تبلیغ , گسترش و تسلط فرهنگ غرب,رفاه ,جاذبه های رنگارنگ , آزادی, گسترش روابط سیاسی , اقتصادی و فرهنگی با غرب , تسهیل مسافرت به غرب از عوامل این اوج شتابناک و حیرت انگیز بوده است.(۱) برخی ازاین نوع مهاجرین فرهیختگان اهل قلم بودند , و برخی دیگر در مهاجرت به خیل اهل قلم پیوستند. اهل قلم مهاجر ( نویسندگان , شاعران , منتقدان و...) تولید کننده نوعی ادبیات , که به ادبیات مهاجرت معروف شده است, شدند.
طرح و معرفی ادبیات مهاجرت در آغاز , جسته و گریخته, توسط نشریات فرهنگی و هنری مستقل , و نیز اهل قلم و هنرمندانی که برای اجرای برنامه به خارج از کشور می آمدند , صورت گرفت. با روی کار آمدن خاتمی و ماجرای " جنبش اصلاحات"(۲) این ادبیات در ایران مطرح تر شد , و امروز به زمان ریاست جمهوری احمدی نژاد, ادبیات مهاجرت در ایران می رود تا نم نمک جای بیشتری برای خودش باز کند.
افزایش انتشار آثار مهاجرین داوطلب ,اهدای جوایز ادبی به این آثار, معرفی این آثار و خالق شان در مطبوعات داخل کشور و تارنما ها فرهنگی و هنری ( و خبری و سیاسی) داخل و خارج کشور, سفرهای نویسندگان , شاعران و منتقدان مهاجر به ایران و حضور و برقراری رابطه با محافل فرهنگی و هنری درون کشور, افزایش مصاحبه با مطبو عات داخل کشورعوامل و نشانه هایی از مطرح تر شدن ادبیات مهاجرت در داخل کشور است.
اهل قلم مهاجر, و معرفین و منتقدین ادبیات مهاجرت , ٣ نوع برخورد با تبعید , تبعیدی و ادبیات تبعید داشته و دارند:   
الف – برخی به ندرت و با اکراه از ادبیات تبعید نام می برند , حتی آنجا که ادبیات تبعید موضوع سخن است در پاسخ از واژه مهاجر استفاده می کنند , این مجموعه گروهی هستند که به ایران سفر می کنند , در آنجا آثار شان را چاپ می کنند و تریبون هایی نیز دارند . این اواخر روزنامه های شرق و اعتماد مصاحبه هایی با اهل قلم مهاجر منتشر کرده اند, که این ویژگی را در آن ها می توان دید. در سری مصاحبه هایی نیز که" رادیو همبستگی " با اهل قلم تبعیدی و مهاجر داشته , این نکته نیز مشهود است (٣) . برخی دیگر از شاعران ونویسندگان مهاجر در گفت وگوهایشان با نشریات درون مرزی به کار خود پرداخته اند و بس , حتی به ادبیات مهاجرت هم نزدیک نشدند. (۴)
ب: گروهی دیگر تفاوتی میان ادبیات تبعید و ادبیات مهاجرت قایل نیستند.
در میان اینان نویسندگان و شاعران تبعیدی نیزهستند, ودر مصاحبه های قابل انتشار شان در ایران نظرشان را مطرح کرده اند.
رضا قاسمی , نویسنده و هنرمند ساکن پاریس , در مصاحبه اش با روزنامه اعتماد به گونه ای سخن می گوید که به نظر می رسد تفاوتی میان ادبیات تبعید و مهاجرت قایل نیست. (۵)
حسین نوش آذر , نویسنده خوب و پرکار تبعیدی , که سایت فرهنگی و هنری ارزشمند " مداد " را راه اندازی کرده است (۶) , در مصاحبه ای با" رادیو همبستگی" میان ادبیات مهاجرت و تبعید تفاوتی نمی بیند . او در مصاحبه ا ی دیگر وجوه تمایزی برای این دو نوع ادبیات مطرح نمی کند(۷), اما در برخی دیگر از نوشته ها و مصاحبه هایش بر واقیعیت تفاوت ژانر ادبیات تبعید و مهاجرت انگشت می گذارد ودر رابطه با این دو از مقوله ی ناروشنی به نام " ادبیات غیر رسمی " نام می برد (٨)
علیرضا زرین شاعرو پژوهشگر ساکن امریکا نیز در مصاحبه اش با روز نامه شرق در باره "....مشخصه های ادبیات (مهاجرت و تبعید) در مقیاس جهانی و در مقیاس موردی اش ایران " گفته است :
" من چشم انداز این ادبیات و مشخصه هایش را در صورت های موضعی زیر می بینم. ادبیات مهاجرت سرگذشت انسانی است از جا کنده شده، تبعیدی، جا به جا شده، سرگردان از خانه رانده و در «این جا» مانده است. در انگلیسی من این حالت را به نام inbetweenness خوانده ام که همان مابین بودن است - بین دو حالت و دو وضع قرار گرفتن. البته، عملاً خود یک حالت و یک وضع است؛ مهاجربودن یا تبعیدی بودن، هر دو در نوع خود عملاً یک حالت یا یک وضعیت است. اما در ذهن و روان، نماینده و نمایش دهنده دوگانگی و دوشقگی است (۹)
نویسنده ای به نام " محمد چرم شیر" در مقاله ای با عنوان " کنکاشی در ادبیات مهاجرت" در روزنامه اعتماد مدعی ست : ".. چنین به نظر می رسد که نویسندگان ایرانی خارج از کشور تمایل چندانی ندارند تا به عنوان «نویسندگان مهاجر» نامیده شوند. آنها همین عنوان «نویسندگان خارج از کشور» را عنوان درست تری برای خود می دانند " (؟!) ایشان بر این نظرند که:" این ادبیات رنگ عوض کرده است، ....آنها دارند بر ضد سیاسی نگری و ایدئولوژیک بودن قیام می کنند ...........آنها دارند از سیاست حرف می زنند بی آنکه ایدئولوژیک و سیاسی باشند ......فرق دیگری هم باقی است، ما تقریباً شاهد همان مقدار کار انجام شده نزد «نویسندگان خارج از کشور» هستیم که آنها حقیقتاً انجام داده اند، تقریباً همان مقدار کاری که انجام شده به صورت کتاب چاپی یا آثار منتشر شده بر روی «سایت»ها انتشار می یابد و در اینجا همیشه بهانه ای باقی است، انگار آثاری از نویسندگانی موجود هست که ممیزی و سانسور مانع دیدن آنها شده است. (۱۰)
شاید طرح این مساله در این جا بی مورد نباشد که بسیاری از اهالی قلم داخل کشور نیز به هنگام اظهار نظر در باره ادبیات خارج کشور از استفاده از واژه تبعید پرهیز کرده و می کنند, من تا به حال نوشته ای از این عزیزان که در آن به ادبیات تبعید اشاره شود , ویا در باب تفاوت ژانر ادبیات تبعید و ادبیات مهاجرت باشد, ندیدم , یا ملاحظه سیاسی و پرهیز از بحث سیاسی علت است!! و یا این عزیزان نیز برای این ها تفاوتی قایل نیستند.
ج - گروهی اما میان ادبیات بتعید و مهاجرت تفاوت هایی قایل اند.
آقای مجید روشنگر , نویسنده و منتقد مهاجر و ناشر مجله ی ادبی " بررسی کتاب " , که ساکن لس آنجلس نیز هستند در مصاحبه با روزنامه اعتماد در ایران در باره تفاوت ادبیات تبعید و مهاجرت گفته اند:   
".....لازم است به نکته ای اشاره کنم و آن تفاوت ادبیات تبعید و ادبیات مهاجرت است. ادبیات تبعید غم غربت را القا می کند و پیام فرد تبعیدشده در اثرش یک نوع خشم و خروش آشکار است و خواننده از همان صفحه اول می داند نویسنده می خواهد چه بگوید و اگر با محتوا و واکنش عاطفی نویسنده همبستگی نشان بدهد اثر را می خواند و اگر از جنس آن حرف ها نباشد برایش جذابیتی نخواهد داشت. اما در ادبیات مهاجرت پیام آشکار نیست و پیام را باید در لایه های پنهانی اثر جست وجو کرد، همچنین در این آثار از خشم و خروش سیاسی خبری نیست و شما به عنوان خواننده حالتی از احساس را که آدمی در جابه جایی جغرافیایی با آن روبه روست حس می کنید و با عنصر مکان، فضا، شخصیت داستانی و زبان روبه رو هستید که می تواند با زبان مادری یا بنا بر لزوم با زبان کشور میزبان همراه شود. در فصل مهاجرت که نویسنده در فضا و مکان جدید قرار می گیرد احساس جدیدی به وجود می آید که با بهره گیری از تخیل، اثر را باورکردنی و در قالب رمان و داستان کوتاه عرضه می کند. در حالی که در ادبیات تبعید عنصر تخیل وجود ندارد و آنچه در زیر ژانر تبعید به وجود می آید همه در واقع گرایی محض است و در زیر چارچوب ایدئولوژی فرد قرار دارد. ....در ادبیات مهاجرت حتی این آثار مانند خیابان دوطرفه عمل می کنند "(۱۱)
"..... وقتی نویسنده اثر خود را در قالب خشم و نوستالژی خود پدید آورد اثر او در قالب ادبیات تبعید جای می گیرد "(۱۲)
"......به هر حال آثار آفریده شده در این ژانر بسیار جذاب و زیبا هستند. به نظر من ادبیات فارسی طی ۱۱۰۰ سال تبدیل شده به آنچه پیش رو داریم و افرادی روی هر خشت، خشت های نو نهاده اند تا امروز که در قلمرو داستان و شعر روی خشت های قبلی ادبیات خشت تازه ای گذاشته و پدیده مهاجرت همان خشت تازه است...."(۱٣)
همین چند سطر آشکارا سرشار از تناقض , نشان از یک جانبه نگری و تحریف دارد .
ادبیات تبعید, ادبیات "خشم و خروش" آشکار است و خواننده در آن " حالتی از احساس را که آدمی در جا به جایی جغرافیایی با آن روبروست حس نمی کند" و " با عنصر مکان , فضا, شخصیت داستانی و زبان روبه رو نیست" , " در ادبیات تبعید عنصر تخیل وجود ندارد...همه در واقع گرایی محض و در زیر چارچوب ایدیو لوژی فرد قرار دارد" ," اثری که در قالب خشم و نوستالژی باشد, اثر در قالب ادبیات تبعید است " و....... بدین گونه معلم داستان نویسی و نظریه پرداز ادبیات مهاجرت از ادبیات تبعید تعریف به دست داده است.
آ قای روشنگر نمی توانند از هزاران اثری که تبعیدیان خلق کرده اند بی اطلاع باشند و برخی از آن ها را نخوانده باشند , برخورد ایشان از سر بی اطلاعی نیست , برخورد ایشان با ادبیات تبعید برخورد ی غیر واقعی و علی رغم نگرانی و شکایت ایشان از " جوی با گرد و غبار سیاسی " در خارج کشور , ارزیابی ها یی اگر چه به ظاهر سیاست گریز اما به شدت " سیاسی" اند.
در میان آثار شاعران و نویسندگان تبعیدی ده ها اثر می توان نام برد که از آنچه آقای روشنگر" خشم و خروش" سیاسی نام داده اند در آن ها خبری نیست وبرعکس همه ی آن ویژگی های "جذاب و زیبا" ای که ایشان برای ادبیات مهاجرت و در میان دوستان و محافل نزدیک به خود برشمرده اند, می توان در این آثار مشاهده کرد. التبه بدیهی ست که در اکثر آثار تبعیدیان " خشم و خروش سیاسی " , یعنی ستایش ادیبانه ی آزادی در تمام اشکال اش و نیز مذمت تمامی مظاهر اختناق , سانسور , زندان , شکنجه , اعدام و....... بدرخشد , واین همان تفاوت بزرگ میان ادبیات تبعید و مهاجرت است . آقای روشنگر برای نشان دادن ویژگی " جذاب و زیبا" ی ادبیات مهاجرت از نمونه های موفق ادبیات مهاجرت نام هایی از اهل قلم و آثار آنان را , که در حافظه دارند, ذکر می کنند در حالیکه اکثر این نام ها نویسندگان تبعیدی و آثارشان هم بیش هر چیز تبعیدی ,یعنی دارای مشخصه ی " خشم و خروش سیاسی و نوستالژی" هستند , والبته معلوم نیست تکلیف آقای عباس صفاری , شاعر مهاجر, نیز که به " حس نوستالژی" در آثار خود اشاره دارند , چه می شود. (۱۴) . این در هم آمیزی بهره گیرانه برای نظریه پردازی در کار مطبوعاتی ی استاد گرانقدر آقای روشنگر نیز وجود دارد. کافیست نشریه ایشان را مرور کنید , آثار نویسندگان تبعیدی و کار های تبعید در این نشریه زیر عنوان ادبیات مهاجرت منتشر می شوند.
نظریه پردازی پیرامون " جذابیت و زیبایی " ادبیات مهاجرت ,به قیمت ارایه ی تحلیل های غیر واقعی , تحریف شده و مغرضانه در باره ادبیات تبعید به سود فرهنگ و هنر مترقی و پیشرو نخواهد بود. ادبیات مهاجرت " جذاب و زیبا " ست اما ادبیات تبعید نیست , ادبیات تبعید " صدای آواز" قلم های شکسته شده به فرمان آیت الله خمینی ست, بررسی و نقد ادبیات تبعید ضروری ست اما می باید واقع بینانه, مستدل و همه جانبه سراغ اش رفت.   

چند واژه در باره ادبیات تبعید وادبیات مهاجرت

کم نیستند آثار درخشان در عرصه ادبیات تبعید و ادبیات مهاجرت میهنمان, اما سخن بر سر ارزش گذاری کیفی, یا کمی در پهنه ی ادبیات تبعید و ادبیات مهاجرت نیست, سخن بر سر شناخت و یا شناساندن واقعی این دو پدیده است.
ادبیات تبعید مان پس از ۲۷ سال زندگی پرفراز و نشیب , به عنوان فرزند سه دوره ادبیات تبعید در تاریخ معاصر ایران(دوره مشروطه , پس از کودتای ۲٨مرداد ,و پس از تشکیل حزب رستاخیز) , اکنون هویت و شخصیتی مستقل یافته است .
خلق کنند گان این ادبیات , اهل قلمی هستند که بدلیل فعالیت و مبارزه ی فرهنگی, هنری و سیاسی از وطن رانده شده اند . قلم شکنی حکومت اسلامی, سرکوب آزادی بیان و اندیشه, و اعمال سانسوراساسی ترین نقش را در این ترک دیار اجباری داشته است. نویسنده تبعیدی رانده شده از وطنی که ریشه در آن دارد, به دیاری غریب پرتاب می شود , میان دوسنگ آسیاب رانده شدن و غربت , و این یعنی " شوک" های جانکاهی که ذهن و روان نویسنده ی تبعیدی را در وضعیتی دیگرگونه و جدید قرار می دهد. درگیری ها و مجادله های ذهنی و روانی ای که برای نخستین بار تجربه می شوند, مهر وطن , بحران بی ریشه و بی هویت شدن, بتعید را برای او آغاز " نوعی خواب طولانی" یا " کابوسی طولانی" (۱۵) می کنند. رانده شدن ترسناک یا تحقیر آمیز از زادگا ه اش او را به وطن , به ریشه ها و خواست هایش نزدیک تر می کند, وچنین واکنش روانی ای طبیعی ست , وطن که " همچون وجدانی بیدار سایه به سایه تبعیدیان راه می رود, فقط یک مفهوم نیست که در ذهن خانه کرده باشد, وطن بیش از هرچیزی یک حس همیشگی است که بر پوست می نشیند و گاه همراه آه از سینه بیرون می زند " , " این نوع تجربه از حضور وطن را انگار تنها در برون مرز می شود کسب کرد "(۱۶) وطن , خانواده , یاران,تبعید کنندگان اش, و آنچه ها که او به خاطر آن ها تبعید شده است ,ونیز جامعه ی جدید, تجربه ها و مشاهدات جدید و متفاوت , و مشگلات ریز و درشت در این کابوس ملکه فکرش می شوندو او به زودی در می یابد که " تبعید جاده پوشیده از گل سرخ" نیست و از دل این کابوس می باید " تولدی دیگر" را تدارک ببیند. نویسنده تبعیدی در چنین حال و هوایی دست به قلم می برد تا بهای سنگین " آزادی سخن گفتن و نوشتن " را بپردازد.
نویسنده ی تبعیدی تا سال های ۶۷-۶٨ همراه با قلم اش بیش از هر چیز علیه ستمگری , آزادی و آزاده کشی واختناق فریاد کرد واز اندوه غربت و مهر وطن و گریز و گریزگاه تلخ اش نوشت . در این دوره او هر خبری از میهن اش را بلعید تاشاید در میان آن ها توشه ای برای میل سیری ناپذیرش به بازگشت به وطن بیابد . دیدار وطن که در آثار آن دوره از تبعید می توان دید آرزو یی خوش بینانه باقی ماند.
گذر زمان و شناخت بیشتر تبعید گاه اش سبب شد تا او به تطابق و تجانسی نسبی دست یابد و از بیگانه بودن و بیگانه انگاشتن خود فاصله بگیرد و به " به خود اندیشیدن" و باز آفرینی آنچه ها که در ذهن پر آشوب اما کنجکاوش , و اقامت گاه جدیدش می گذرد وادارد. تبعید جایگاه شناخت شد .
تردیدی نیست که تا هم امروز آثار تبعیدیان درون مایه ی سیاسی ی داشته ودارد , درون مایه ای که خواست ادیبانه ی آزادی اندیشه , بیان و قلم و نفی هر گونه سانسور و طرح ممنوعه ها و تابو های سیاسی , فرهنگی , مذهبی و اخلاقی را با خود داشته است. ادبیات تبعید سیاسی و متعهد است , متعهد به آزادی , " ادبیات تبعید بی طرف نیست" , ادبیات افشا و ستیز با دروغ است.
می باید تبعیدی بود , وتبعیدی قلم به دست گرفت , تا برخی از آنچه گفته شد قابل پذیرش شوند. ,
چه آن هنگام , و چه اکنون فضا و مکان کار های تبعیدیان دو پاره و دو شقه بود و هست , گاه وطن , گاه تبعید و گاه هردو , و این واقعیت تبعید و بازتاب ذهنیت , عاطفه و اندیشه ی اهل قلم تبعیدی ست.
زنده یاد گلشیری خطاب به نویسندگان مهاجر ( و تبعیدی) گفته است :
".....اگر بخواهی از حافظه و خاطره استفاده کنی, ناموفقی, ولی اگر در مورد آنچه که دارد می گذرد و وضعیت موجودی که جلوی چشم ات است بنویسی , احتمالا" موفق می شوی... مخاطب نویسنده در مهاجرت , باید جهان باشد, برای اینکه این لایه ای از خواننده – که اکنون دراین جا موجود است- نیز روز به روز تراشیده می شود و محدود تر می شود..."(۱۷)
واین گفته نشان از بی اطلاعی این بزرگوار از بتعید داشت. هوشنگ گلشیری , و آقای مجید روشنگر که تزی مشابه گلشیری ارایه می دهد(۱٨) به نظر می رسد " به سادگی ریشه را با جغرافیا اشتباه گرفته اند".(۱۹)
و براستی با چنین دید گاهی تکلیف آثاری که نویسندگان تبعیدی جهان در باره ی میهن شان خلق کردند و در زمره   برجسته ترین آثار ادبی در جهان هستند , چه می شود؟
نویسنده ی مهاجر اما نویسنده ای ست که برای نوجویی , کسب و کار و تحصیل , تنوع وخوش نشینی به خارج ازکشور سفر کرده است. ملاحظات سیاسی , اجتماعی و فرهنگی و هنری می تواند سبب مهاجرت شود اما اجبار و تهدید ی در پس سفر مهاجر داوطلب نیست. نویسنده ی مهاجر دلتنگ دیار ویار می شود , نگران هویت خویش است , با مسایل ریز و درشت در جامعه ی جدید مواجه می شود , اما هیچ گاه دچار بحران بی ریشگی و بی هویتی نمی شود و کمتر به دوپارگی و دوشقه شدن می اندیشد واز آن رنج می برد . او هر هنگام که بخواهد می تواند به وطن برگردد.تجربه های نویسنده ی مهاجر در جامعه ی جدید , تجربه های نویسنده ی تبعیدی نیست , و اینگونه است که برون گرا تر می شودو بیش از هر چیز آنچه در اطراف اش می گذرد با اندیشه و عاطفه اش گره می خورد. ادبیات مهاجرت باز گو کننده ی ذهنیت نویسنده ای ست با ویژگی های گفته شده .(۲۰)
ادبیات مهاجرت به ناچار در جوامعی شبیه جامعه ی ما به ادبیات مجاز نزدیک می شود.

چرایی نظر ها و دیدگاه های اشاره شده در باره تبعید, تبعیدی و ادبیات تبعید

۱- در باره نظر ها و دیدگاه های اهل قلم و هنرمندان داخل کشور پیرامون تبعید , تبعیدی و ادبیات تبعید- که به
نمونه هایی از آن در بخش نخست این مقاله اشاره شد - به گمان من دو دلیل وجود دارد:
الف - بی اطلاعی و عدم مطالعه کار های تبعیدیان:
برا ی نمونه آقای میر صادقی داستان نویس ومدرس داستان نویسی بتازگی در باره " ادبیات مهاجرت یا ادبیات تبعید" گفته است:
"...... هر یکی دو سال می روم امریکا وبا نویسندگان ادبیات مهاجرت یا ادبیات تبعید در ارتباطم. کارهایی که منتشر می شود را دوست دارم. کتاب رضا قاسمی را خواندم که خوب بود. یک کتاب دیگر هم خوانده ام از نویسنده ای به اسم خسروی که در فرانسه زندگی می کند به اسم «صورت الغراب» که در ایران قابل چاپ نیست. حالت تمثیلی دارد و داستان خوبی است. ولی ادبیات مهاجرت یا ادبیات تبعید کوچه بن بست است. چون نسل بعد انگلیسی یاد می گیرد. بچه های اینها انگلیسی خواهند نوشت. جویباری هستند که به جریان ادبی عظیم نویسنده های خارجی می پیوندد و برای ما به جایی نمی رسند ."(۲۱)
اینکه داستان نویس قدیمی و کارکشته ای چون آقای میر صادقی در این رفت و آمد ها از خواندن دو رمان سخن بگوید و در مورد رمان دوم به غلط از نویسنده و اثر نام ببرد,( سوره الغراب , محمود مسعودی , که ساکن فرانسه نیست ) , و با این حد اطلاع " ادبیات مهاجرت وتبعید را کوچه بن بست ", بداند. شگفت انگیز نیست؟
ادبیات مهاجرت و تبعید می توانند " کوچه بن بست " باشند منوط بر اینکه دیگر از مها جرت و تبعید خبری نباشد , آیا اینگونه است ؟ کوچه بن بست دانستن ادبیات مهاجرت وتبعید درعین حال چشم بستن بر تلا ش های نسل جوانی ست که به زبان فارسی و زبان های دیگر ادبیات مهاجرت وتبعید را پر بار تر کرده اند , نسلی که اقا میر صادقی عقیده دارند " برای ما به جایی نمی رسند ."
ب: برخورد های" روانشناسانه" با ترک دیار کردن که ریشه در تاریخ معاصر کشور مان دارد.
در میان بخشی از روشنفکران و روشنگران ما , به ویژه سیاسیون, و نیز مردم میهنمان, ترک دیار کردن یک مبارز عملی قابل قبول نبوده و نیست و بگونه ای خالی کردن میدان و فرار , وحتی خیانت تلقی شده است. تجربه برخورد باتبعیدیان توده ای , بعد از کودتای ۲٨ مرداد , پیش روی ماست .
حتی اخوان ثالث این گریز های ناگزیر را, که به طعن و کنایه " نا شریفانه" خواند ه است , برنمی تابید:
گوید:" آخر...پیرهاتان نیز...هم....."
گویمش:" اما جوانان مانده اند"
گویدم " اینها دروغند و فریب"
گویم: " آن ها بس بگوشم خوانده اند"
…………………………….
آبها از آسیا ب افتاده است , لیک
باز ما ماندیم و عدل ایزدی.
و آنچه گویی گویدم هر شب زنم:
" باز هم مست و تهی دست آمدی؟"

آنکه در خونش طلا بود و شرف
شانه یی بالا تکاند و جام زد.
چتر پولادین نا پیدا بدست
رو بساحل های دیگر گام زد
در شگفت از این غبار بی سوار
خشمگین , ما ناشریفان مانده ایم.
آبها از آسیاب افتاده لیک
باز ما با موج و توفان مانده ایم. (۲۲)

ما , به این دلیل که توده ای ها بعد ار کودتای ۲٨ مرداد مجبور به ترک وطن شده بودند , آن ها را " ترسوهای خاین" خواندیم , امروز اما در زمره ی ترک دیار کردگان هستیم .
برخی از اهل قلم و هنرمندانی که در داخل ایران مانده بودند , یا مانده اند و به نظر ها و دید گاه های آن ها اشاره شد ,همین نوع طرز تلقی را داشته و دا رند , آن ها با حس روانی ای مطبوع خود را از اهل قلم تبعیدی مبارز تر دانسته و می دانند, حتی اگر وجبی هم در راه مبارزه برای آزادی اندیشه , بیان و قلم ,و علیه سانسور گام بر نداشته باشند.این حس سبب شده است تا ادبیات تبیعید جدی گرفته نشود , و یا برخوردی غیر واقعی با آن شود. ( حساب عزیزان و بزرگوارانی چون احمد شاملو ,سیمین بهبهانی , رضا براهنی , هوشنگ گلشیری , فرج سرکوهی و منصور کوشان جداست , که آبروی قلم در ایران بودند و هستند , و در وطن نیز دمی از مبارزه برای آزادی اندیشه , بیان و قلم , و علیه سانسور باز نایستادند).
ج- حس برتری کیفی هم اضافه بر درک گفته شده وجود داشته و دارد , این گفته ی داستان نویس بزرگ میهنمان است :
" من البته بارها گفته ام که در این جا, نویسندگان ما در عرصه ادبیات داستانی و شعر , کارهای با ارزشی کرده اند . البته نمی گویم که قابل مقایسه با آثار نویسندگان داخل کشور است ولی به هر تقدیر ارزشمند است " (۲٣)


واقعیت این است که این دست برخورد ها بتدریج کاهش یافته و تا حدودی تصحیح شده است. دلایل نیز این ها می توانند باشند:
- سفرهای فرهنگی و هنری اهل قلم وهنرمندان داخل کشور به خارج از کشور. این سفر ها که اکثرا" به یاری اهل قلم تبعیدی تدارک دیده می شد, و می شود سبب شده اند تا اهل قلم داخل کشور با کار های تبعیدیان و وضعیت زندگی آنان آشنا شوند وبه داوری های واقع بینانه تری دست یابند. این سفرها باد تبختر و تفرعن, و فخر فروشی برخی از هنر مندان داخل کشور را , به این دلیل که درایران مانده اند , کم کرد ه است, هنرمندانی که دیگر پایی در داخل و پایی در خارج از کشور دارند, نمونه اند آیدین آغداشلو (۲۴) و هانی بال الخاص(۲۵).
( برخی از اهالی قلم و هنرمندان تبعیدی این سفرها را دسیسه و سیاست حکومت اسلامی می دانستند, و شاید هم هنوز بدانند.) , (۲۶)
در کنار سفرها ی فرهنگی و هنری ,گسترش و در دسترس بودن اینترنت و برخی دیگر از رسانه های برون مرزی , چاپ آثاری از اهل قلم تبعیدی در داخل کشور (۲۷) از میزان بی اطلاعی کاسته است.
- بسیاری ازاهل قلم داخل کشور که تبعید را برنمی تابیدند, تبعیدی شدند. این عزیزان بتدریج به درک درستی از تبعید و تبعیدی دست یافتند اما جز یکی دو نمونه هرگز برخورد های پیشین خود را تصحیح , یا مورد   نقدوبررسی قرار نداده اند. از اهل قلمی که در داخل کشور ماندند احمد شاملو , شاعر بزرگ میهنمان , از نمونه هایی ست که نگاه خود را تدقیق و تصحیح کرد , و صمیمانه به معرفی کار های اهل قلم تبعیدی , و بررسی مسایل تبعیدیان و مهاجرین پرداخت.(۲٨)
( البته روند بتدیل اهل قلم و هنرمند تبعیدی به اهل قلم و هنرمند مهاجرنیز وجود داشته و دارد)
۲- در باره نظر ها و دید گاه های اهل قلم مهاجر در باره تبعید , تبعیدی و ادبیات تبعید
این دسته حداقل از کارهای انجام شده توسط تبعیدیان آگاه بوده و هستند, بنابراین برخوردهای چشم پوشانه , ناروش , متناقض و متاسفانه گاه مغرضانه در باره ادبیات تبعید می تواند به دلایل زیر باشد:
- برخورد" روانشناسانه" , مصلحت طلبانه و سیاست ستیزانه , به منظور توجیه رفت و آمد به ایران و برقراری روابط با محافل فرهنگی و هنری داخل کشور
    - به زیر سایه کشاندن ادبیات تبعید , به منظور درخشان تر نمایاندن ادبیات مهاجرت .


***************
زیر نویس و برخی منابع :

۱- دکتر عبدالمعبود انصاری , ایرانیان مهاجر در ایالات متحده , پژوهشی در حاشیه نشینی دو گانه , ترجمه دکتر ابوالقاسم سری , انتشارات آگه ( تهران), ۱٣۶۹
۲- حسین مکی, گفتاری در باره ی پدیده ی " ایرانیان خارج از کشور" ایران استار ( کانادا), شماره ٣۵۶ , آپریل    ۲۰۰۱ (نویسنده ی این مقاله نوشته است : " شرایط سیاسی – اجتماعی ایران بعد از دوم خرداد , مناسب ترین فضا و بستر را برای حل معضل بحران مهاجرت فراهم کرده بود"!.
٣- گفت وگوی فرزین ایران فر ( رادیو همبستگی) با رضا قاسمی , بهروز شیدا ,ساسان قهرمان , حورا یاوری ,حسین نوش آذر,رضا براهنی ,ملیحه تیره گل و نسیم خاکسار
۴-- عباس صفاری , روزنامه شرق , شماره های ۶- ٨۹۵, تیر ماه ۱٣٨۶
۵- رضا قاسمی,در گفت وگو با بابک مهدیزاده, "حوصله هیچ جمعی را ندارم" , اعتماد, شماره ۱۴۱۷, خرداد۱٣٨۶
۶-امروز به راحتی می توان بخشی از آثار تبعیدیان را از طریق سایت های تبعیدیان از داخل ایران خواند و پیگیری کرد . سایت ادبی و هنری " مداد" ( حسین نوش آذر), کلمات اکبر ( اکبر سردوزامی), ادبیات و فرهنگ ( میرزاآقا عسگری) , پویشگران ( اسماعیل نوری علاء و شکوه میر زادگی), کتاب شعر ( روشنک بیگناه),انجمن قلم ایران در تبعید, کانون نویسندگان ایران " در تبعید" و.....صد ها سایت فردی و ده ها سایت سیاسی و خبری,و برنامه های رادیویی و تلویزیونی ی برون مرزی و..... نمونه هایی هستند.
۷- حسین نوش آدز در گفت و گو با میترا الیاتی," ادبیات چفت و بست عاطفی ماست " , سایت جن و پری
٨- حسین نوش آذر, ادبیات غیر رسمی ایران ,سایت " مداد" , ۶ آبان ماه ۱٣٨۴
۹- علیرضا زرین در گفت و گو با شاهرخ تندرو صالح , " پلی میان واژه ها تا تنهایی", شرق , شماره ٨٨۷,تیر ماه ۱٣٨۶
۱۰-محمد چرم شیر,کنکاشی در ادبیات مهاجرت –۱ ," این ادبیات رنگ عوض کرده است " ,اعتماد, شملره۱۴۱۱,خرداد ۱٣٨۶
۱۱- مجید روشنگر در گفت و گو با نلی محجوب, "خشتی برخشت های گدشته ",شرق , شماره ٨٨۲, ۲۶ خرداد۱٣٨۶
۱۲- همان جا
۱٣ همان جا
۱۴- عباس صفاری , روزنامه شرق , شماره های ۶- ٨۹۵, تیر ماه ۱٣٨۶
۱۵- ناصر رحمانی نژاد ,تبعید , کابوس طولانی است., آرش ,شماره های ۲۲-۲۱ , آبان و آذر ۱٣۷۱
۱۶- الاهه بقراط, وطن یک حس همیشگی ست , در باره کتاب " در ستایش تبعید", نوشته مهدی استعدادی شاد, چهار شنبه ۲۰ تیر ماه ۱٣٨۶
- مهدی استعدادی شاد , در ستایش تبعید , انتشارات باران
۱۷- هوشنگ گلشیری در گفت و گو با اردشیر بهتویی,فرهنگ و ادبیات فارسی در مهاجرت,آرش شماره ۱۷ , سال ۱٣۷۱
۱٨- منبع شماره ۱۱
۱۹- ادواردو گالیانو ,ملال غربت یا آفرینندگی, ترجمه تقی امینی ,نخستین شماره ی نشریه " ندای پناهنده " و آرش , شماره ۴, اردیبهشت ۱٣۷۰
۲۰- علیرضا زرین در باره ادبیات مهاجرت می گوید:
.".....ادبیات مهاجرت .... دغدغه اصلی اش مصرف بازار و جنجال و جبهه گیری و تن در دادن به دوگانگی های معمولی و پیش پا افتاده «شرق» و «غرب» نیست. فراتر می رود و فراتر و ژرف تر دست می یازد. دغدغه اصلی اش آفرینش بی واسطه و واقعی و قالب نخورده و در زرورق بازار متاع داغ پیچیده نشده است. ادبیات مهاجرت گوسفند قربانی هیچ درگاه و آستانه و درباری نمی تواند باشد و به پاسپورت تجارتی و غیرو نیازمند نیست. اصل آفرینش و نیاز به آفرینش قلب این آثار را به تپش وامی دارد. همین و بس."
"همان گونه که پای انسان مهاجر هرگز بر خاک غیر، محکم و استوار نیست، آبشخور ذهن او نیز مهجور است و در نتیجه زبان، یا در واقع خود او سردرگم است. این سردرگمی شاعر و نویسنده مهاجر را می توان به مهی، ابهامی، یا سایه روشنی مشابه دانست که در آثار نقاشان امپرسیونیست وجود دارد. اما آنان که زیبایی های بسیار ویژه اینگونه هنر را می ستایند، می دانند که این گونه ابهام و مه و سایه روشن پردازی در ذات هنر است و بدان خاطر است که چشمان هنرمند به زوایای دیگری از هستی و شناخت آن دست یافته است و به همین جهت در آن صراحت و صداقت و زیبایی و طراوت ویژه ای نهفته است....... "" ادبیات مهاجرت، ادبیات رویارویی فرهنگی و زبانی با «بیگانه» و در خودپذیری ذهن و زندگی و زبان بیگانه است. اینگونه تعلیق و آویزان و آونگ بودن خود بخشی مهم از سرنوشت انسان است." (منبع شماره ۹)
- آقای شهرام رحیمیان , در روز نامه شرق , شماره ٨۹۱ , ۶ تیر ماه , ۱٣٨۶ , گفته اند: " ادبیات مهاجرت بحث شیرین و پرداخته ای ست که به تعداد نویسندگان مهاجر و آثارشان تعریف دارد".
۲۱- جمال میر صادقی ,داستان به مثابه افشاگر, شرق ,شماره ٨۶٨,۷ خرداد ۱٣٨۶
۲۲- مهدی اخوان ثالث , نادر یا اسکندر؟ از دفتر آخر شاهنامه, انتشارات مروارید,سال ۱٣۶۱ صص۲٣-۲۲
۲٣- منبع شماره ۱۷
۲۴- ساسان قهرمان , ییلاق – قشلاق فرهنگی و تبعات آن, سایت رضا قاسمی
۲۵- مصاحبه ای با هانی بال الخاص, ایران استار ( کانادا) , شماره ٣۱۰, ۵ ماه مه ۲۰۰۰
۲۶- در مورد سفر های فرهنگی و هنری اهل قلم و هنرمندان داخل کشور به خارج کشور از سوی برخی از بتعیدیان نیز نظر ها و دید گاه هایی طرح شده است, که واقع بینانه و دقیق نیستند. این طیف سفرهای فرهنگی و هنری هنرمندان داخل کشور را به خارح کشور دسیسه ها و سیاست های حکومت های اسلامی تلقی کرده و آنان را " سفیران فرهنگی" حکومت اسلامی خوانده اند. نمونه ها:
- نادر نادر پور, از "مشروطیت "تا " مشروعیت", نیمروز( لندن), شماره ۵۶۱۱۲ر نوامبر۱۹۹۹
- ر.ک به منصور سعادت " خواست آزادی" " گناه بینش سطحی"؟, دیدار( آلمان) , شماره ۴, سال۱٣۷۶   
- نعمت میرزا زاده , گفت و گو , مجله پر, شماره ۹۴ , آبان ماه ۱٣۷۲ ( واشنگتن دی. سی)
- هوشنگ شکیبایی , مجله پر , شماره های ۹۵ و ۱۰٣
۲۷- ادبیات مهاجرت در عبور از فیلترممیزی , سپیده زرین پناه, باران , فصل نامه ی فرهنگی و ادبیات , شماره های ۴ و ۵ و ۶ و ۷ ( استکهلم)
۲٨- شاملو در مصاحبه با آدینه , زمستان ۱٣۷۰


*********************************

پس نویس :

پاسخ به سوال خانم مهستی شاهرخی
نویسنده گرامی خانم مهستی شاهرخی در رابطه با اشاره ی من به رمان شان ( خاطرات سروها و نخل ها), در بخش اول همین مقاله, مطلبی نوشتند با عنوان " تبعید و تبعیدی : پدیده ای در خور مطالعه " ,که در سایت شخصی ایشان و متاسفانه در سایت وزین" اخبار روز" چاپ شد ( ۲۰ تیر ماه ۱٣٨۶). حرف حساب این بانوی نویسنده ی مهاجر در این مطلب یک سطر هم نمی شود و آن این سوال است که من با استناد به چه منابعی در باره رمان منتشر نشده ی ایشان اظهار نظر کردم و نوشتم رمان خاطرات سرو ها و نخل ها " با برداشت هایی غیر واقعی از تبعید و تبعیدی نظرها و تصاویری نادرست از تبعید و بتعیدی ارایه داد ه است ".
خانم شاهرخی البته در مطلب شان به سوال خود پاسخ می دهند اما من نیز به احترام ایشان و خوانندگان مقا له ام وظیفه خود می دانم به منابع مورد استنادم در باره رمان " خاطرات سرو ها و نخل ها" که به گفته ی ایشان به " ادبیات قطور ایران " ؟! تعلق دارد, اشاره کنم:
۱- مهستی شاهرخی , " خزانی ابدی" , بخشی (فصلی) از رمان خاطرات سرو ها و نخل ها , ماهنامه ی کلک , شماره ٣٨, اردیبهشت ماه ۱٣۷۲
۲- اسد سیف , مجموعه مقاله ی " ذهن در بند" , مقاله ی " سیمای مهاجرین در ادبیات امروز ایران" , انتشارات باران, چاپ اول , سال ۲۰۰۲ ,ص ٣۶
٣- فریدون تنکابنی , "مشگل حل نا شدنی دوش گرفتن " , آرش , شماره ٣۴- ٣٣, صص۴۰ و ۴۱
این ها منابع مورد استناد من بودند. خانم شاهرخی گرامی این منابع را برای اظهار نظر پیرامون رمان شان کافی نمی دانند, بسیار خوب , همین را می شد نوشت و نظر من را مردود اعلام کرد. اما ببینیم این خانم نویسنده با واکنشی به غایت عصبی و روانی ,در مطلب پرخشم و کین , و سرشار ازتمسخر و تحریک و تبخترو سوء استفاده از نام بزرگان , ضمن مقایسه ی من با " حزب الهی" ها و...., چه برداشت غیر طبیعی ای از اظهار نظر من پیرامون رمان شان دارند, و چگونه به تهدید و ارعاب متمدنانه روی می آورند:
" شما چه فرقی با روزنامه کیهان کنونی دارید؟ چه فرقی با جمهوری اسلامی دارید؟ ....... به دلیل تخلفات بسیار در هنگام نگارش .... به خاطر دادن اطلاعات غلط و زدن برچسبهای گوناگون سیاسی و نسبت دادن اتهامات گوناگون ... از شما می خواهم که هر چه زودتر نوشته ی خود و اشتباهات خود را تصحیح کنید و رسماً در رسانه هایی که این مطالب را درج کرده اید پوزش خواهی کنید در غیر این صورت ما خوشبختانه در ممالک متمدن زندگی می کنیم و همان گونه که می دانید برچسب زدن و متهم کردن افراد قابل پیگیری قانونی است و ما قضیه را پیگیری خواهیم کرد."
جل الخالق ! به راستی کی ازکی باید پوزش بخواهد , و کی باید مورد پیگرد قانونی قرار بگیرد؟
من البته از اینکه اظهار نظرم پیرامون رمان " خاطرات سرو ها و نخل ها",خانم مهستی شاهرخی را عصبانی و بر آشفته کرده است , سخت متاسفم. اگر پیش از نوشتن مقاله ام به سایت شخصی ایشان مراجعه می کردم و مقاله های منتشر شده ی ایشان را در آن سایت می خواندم , در باره کار ایشان اظهار نظر نمی کردم.

با احترام: مسعود نقره کار