تاراج خون
د. آلان فتوحی، فراز فیروزی


• اخیرا گزارش های متعددی در مورد صادرات پلاسما به ویژه از کوردستان توسط سازمان انتقال خون ایران منتشر شده است. عدم شفافیت در مورد چند و چون این مبادلات و تناقض گویی های مسئولین ذی ربط‌، این بار خود سازمان انتقال خون را در مظان اتهام سودجویی از خون های اهدا شده قرار داده است. به‌ نظر می رسد سازمان انتقال خون ایران بدون اطلاع اهداکنندگان خون، در صدد کسب درآمد ارزی از خون هایی است‌ که‌ داوطلبانه‌ و با نیت خیرخواهانه‌ و انسان دو‌ستانه‌ به این سازمان اهدا شده‌اند ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
پنج‌شنبه  ۷ شهريور ۱٣۹٨ -  ۲۹ اوت ۲۰۱۹




طی سال های اخیر بحث هایی در مورد تجارت پلاسما و سودجویی های مراکز خصوصی جمع آوری پلاسما از خون های اهدا شده در رسانه های ایران مطرح شده است. اظهارات رئیس سابق سازمان انتقال خون حاکی از محدود کردن و قطع روند واگذاری مجوز جمع-آوری پلاسما به دلیل عدم تحقق تعهدات این مراکز در راه اندازی صنعت پلاسما و همچنین تخلفات متعدد بود و اما اخیرا خبرها و گزارشات متعددی در مورد صادرات پلاسما به ویژه از کوردستان توسط خود سازمان انتقال خون ایران منتشر شده است. عدم شفافیت در مورد چند و چون این مبادلات و تناقض گویی های مسئولین ذی ربط‌، این بار خود سازمان انتقال خون را در مظان اتهام سودجویی از خون های اهدا شده قرار داده است. به‌ نظر می رسد سازمان انتقال خون ایران بدون اطلاع یا کسب اجازه‌ از اهداکنندگان خون، در صدد کسب درآمد ارزی از خون هایی است‌ که‌ داوطلبانه‌ و مجانی (یا در ازای دریافت مبلغی ناچیز) و با نیت خیرخواهانه‌ و انسان دو‌ستانه‌ به این سازمان اهدا شده‌اند.

پلاسما و فرآورده‌های پلاسمایی

‏پلاسما بخش مایع خون است و 55 درصد از حجم خون را تشکیل می دهد. در واقع بخشی از خون که‌ پس از جداسازی گلبول های سفید، گلبول های قرمز و پلاکت ها باقی می مانند، پلاسما نامیده‌ می شود. به‌ دنبال خونگیری، با چرخش بسیار سریع لوله‌ حاوی خون در دستگاهی به نام سانتریفوژ، سلول های خون که‌ جرم بیشتری دارند به‌ ته‌ لوله‌ کشیده‌ شده،‌ از پلاسما جدا می شوند. پلاسما را می توان با انجماد برای مصارف آتی‌ ذخیره‌ کرد. به‌ این محصول پلاسمای تازه‌ی منجمد (فرش فروزن پلاسما) گفته‌ می شود. پلاسمای تازه‌ی منجمد را پس از ذوب کردن می توان به عنوان مثال برای درمان خونریزی در بیماران مبتلا به‌ کمبود فاکتورهای انعقادی، یا جهت تأمین پروتئین های پلاسما در بیماران مبتلا به‌ کمبود این پروتئین ها استفاده‌ کرد. به علاوه‌ آب، قند، چربی و مواد دفعی، بخش مهمی از پلاسما پروتئین هایی هستند که‌ وجودشان برای نگه داری آب داخل خون، برای کارایی سیستم ایمنی، و برای انعقاد خون و مهار خونریزی لازم است. همین پروتئین ها هم هستند که‌ برای تهیه‌ فرآورده‌های درمانی، به عنوان مثال فاکتورهای انعقادی که‌ برای درمان بیماری هایی چون هموفیلی حیاتی هستند، و ایمونوگلوبولین ها که‌ برای درمان شماری از بیماری های ارثی همراه‌ با‌ کمبود این پروتئین ها بسیار با ارزش هستند.

ارزش مادی پلاسما

‏در سراسر دنیا معمولا اهدای خون بر مبنای نیّت انسان دوستانه و عمدتاً داوطلبانه بدون دریافت هرگونه وجهی صورت می پذیرد. معمولاً پلاسمایی که‌ برای کمک به‌ بیمار استفاده‌ می شود، شامل یارانه ی دولتی شده‌ و به‌ رایگان در اختیار بیمار قرار می گیرد. اما پیشرفت تکنولوژی و امکان تبدیل خون به داروهای استراتژیک در سالیان اخیر، نگاه کالا انگارانه و تجارت محور حول خون اهدایی را شکل داده است. پلاسما، چنان چه‌ شرح آن رفت، برای تهیه‌ فرآورده‌های دارویی گاهاً گران قیمت مورد استفاده‌ قرار میگیرد، و لذا نزد شرکت های تولیدکننده‌ این فراورده‌ها ماده‌ اولیه‌ای بسیار با ارزش است. به‌ همین دلیل شرکت بزرگ سی اس ال پلاسما که‌ دارای بیش از 230 مرکز خونگیری در آمریکا، چین، آلمان و مجارستان است، جهت تشویق و جذب اهداکنندگان خون تا 400 دلار و گاهاً بیشتر به‌ کسانی که‌ به طور مرتب به‌ این شرکت مراجعه‌ کرده‌ و خون اهدا می کنند، پرداخت می کند.

مبانی اخلاقی و قانونی صدور و فروختن خون یا پلاسما

‏از جنبه‌ اخلاق پزشکی مراکز جمع آوری خون موظفند جزئیات کامل نحوه‌ استفاده‌ از خون اهدایی را برای شخص اهدا کننده‌ شرح دهند. شایسته‌ نیست اهداکننده‌ به‌ نیت کمک به‌ بیماران نیازمند به‌ خون یا پلاسما حاضر به‌ اهدای خون شود، ولی در عمل به‌ نحوی دیگر (هرگونه‌ که‌ باشد) از خون او استفاده‌ شود. اخلاقاً استفاده‌ از این خون ها بدون اجازه‌ اهداکننده‌ حتی برای کارهای تحقیقاتی هم مجاز نیست، چه‌ برسد به‌ استفاده‌ مادی و تجارت.

‏در حقوق بین الملل مقرره الزام آوری در قالب معاهده به طور خاص نسبت به منع خرید و فروش خون وجود ندارد. عمده متون موجود به صورت قطع نامه و توصیه نامه توسط آژانس-های تخصصی سازمان ملل متحد، نظیر سازمان بهداشت جهانی است. مجمع جهانی بهداشت در قطعنامه سال 1975 خود با تأکید بر ارزش های والای انسانی، اهدا و توزیع خون را امری خیرخواهانه و تبرعی اعلام داشته و کشورهای عضو را به فراهم آوردن سازوکارهای مناسب نسبت به این امر حسنه تشویق می کند. در سالیان بعدی نیز صلیب سرخ جهانی قطع-نامه مذکور را مورد تاکید قرار داده و اهدای داوطلبانه خون را راهی جهت تامین ذخیره خون ایمن تلقی می کند. در سطح منطقه ای اتحادیه اروپا توجهات ویژه ای به چرخه اهدا، توزیع و فرآوری خون دارد. کمیسیون اروپا رکن اجرایی اتحادیه طی ماده 20 مقرره ای سی\٩٨\٢٠٠٢ دول عضو را به تأمین سازوکاری در تشویق اهدای تبرعی و داوطبانه خون دعوت می‌نماید. هرچند که این موضوع تا به امروز محل مناقشه جدی با طرفداران تأمین ذخایر خونی از طریق مشوق های مادی بوده است. در این راستا عمده نظام های حقوقی ملی اتحادیه مبتنی بر سیستم تأمین خون به صورت رایگان و داوطلبانه می باشد. تنها 4 کشور آلمان، اتریش، مجارستان و چِک امکان جمع آوری پلاسمای لازم را از طریق تجاری و مادی فراهم آورده اند. بر اساس مقرره فوق الذکر دول عضو با لحاظ ماده 20 به ممنوعیت واردات پلاسمایی و محدود کردن آن نیز توصیه شده اند. با این وجود بر اساس گزارشات اتحادیه شرکت های خصوصی پالایش و فرآوری مشتقات خونی همچنان مراوادات تجاری گسترده ای نسبت به تأمین پلاسما از کشورهای غیر عضو نظیر ایران دارند. نظام حقوقی ایران در خصوص مباحث مذکور مسکوت بوده، لذا به صراحت نمی توان ماهیت حقوقی استفاده تجاری از خون اهدایی اشخاص را ترسیم نمود. قانون گذار ایرانی طی ماده 4 اساسنامه سازمان انتقال خون، تهیه و توزیع خون برای مصرف کننده در سراسر کشور را رایگان اعلام نموده است. همچنین در ماده 1 اساس نامه، سازمان انتقال خون به عنوان یک ماهیت غیر انتفاعی با وظایف مشخص شناسایی شده است. با تدقیق در آن چه از نظر گذشت، فروش و صادرات فرأورده های خونی اهدایی بدون رضایت آگاهانه اهداکنندگان کردستانی نسبت به استفاده تجاری، مغایر هدف خیرخواهانه و داوطلبانه شخص می باشد. اهداکننده محق است با رضایت کامل از نحوه بهره برداری این سازمان از خون اهدایی، مبلغی را در عوض دریافت یا این که قصد تبرع خود را تصریح دارد. همچنان که بر مبنای فقه امامیه که اساس نظام حقوقی ایران می باشد، دلالتی بر حرمت معامله خون مشروط بر منفعت عقلایی، وجود ندارد. مضاف بر این در ماده 15 قانون وصول برخی از در آمدهای دولت به فروش فرآورده های خونی توسط سازمان انتقال خون ایران و واریز به خزانه عمومی دولت اشاره شده است.

آن چه‌ در این خصوص در رسانه‌ها آمده‌

‏مهم ترین شرکت حاضر در بازار پلاسمای ایران، شرکت اکتافارما است که اخیرا با تایید پلاسمای تولیدی انتقال خون کردستان در صدد واردات از ذخایر خونی کردستان است. مدیر کل سازمان انتقال خون استان کردستان طی مصاحبه ای با صدا و سیما جمهوری اسلامی با افتخار اظهار داشته که با کسب استانداردهای اروپایی سال آینده‌ حداقل 27000 کیسه پلاسمای مازاد از خون اهداکنندگان کردستانی (که‌ معادل 90 درصد از کل خون های اهدایی-ست) به اتریش صادر می شود و پس از تبدیل به‌ دارو، به کشور باز می گردد. در همین خصوص علی اکبر پورفتاح، مدیر عامل سازمان انتقال خون ایران، طی مصاحبه ای با روزنامه همبستگی بدون ارائه اطلاعات مشخص از ماهیت قرارداد صادرات پلاسما به شرکت های فرآوری خون، شایعات وارد بر تجارت پلاسما را نادرست می خواند. در حالی که،‌ در همان مصاحبه به سودآوری 17 میلیون دلاری پلاسمای صادراتی تبدیل شده به دارو اشاره می کند!

‏با این اوصاف آن چه بسیار محل اعتناست، وضعیت حقوقی ناظر بر تجارت خون و مشتقات خونی توسط سازمان انتقال خون بدون اطلاع اهداکنندگان است.

آخر سخن

‏کوتاه سخن این که، بر اساس شواهد و اطلاعات موجود، پروژه صدور پلاسمای کردستان برخلاف آن چه که مسئولین و مجریان این پروژه با افتخار ادعا می کنند، نه در راستای تلاش برای بهبود وضع بیماران نیازمند به فرآورده های پلاسما، بلکه در جهت کسب غیراخلاقی و غیرقانونی درآمد ارزی برای کاهش فشارهای اقتصادی همه جانبه و کمرشکن بین المللی بر رژیم تهران است. همچنین انتخاب کردستان برای اجرای چنین پروژه ای نه امری از روی حسن نیّت یا اتفاقی، بلکه در راستای سیاست های استعمارگرانه حکومت تهران در به تاراج بردن منابع انسانی و سرزمینی کردستان به نفع بقای نامشروع خود است...

*نویسندگان مقاله ی "تاراج خون": د. آلان فتوحی، استادیار و پژوهشگر دانشگاه‌ کارولینسکا در استکهلم
فراز فیروزی پژوهشگر و دانشجوی دکترای حقوق تطبیقی در دانشگاه‌ هامبورگ

هر دو از اعضای مرکز مطالعات استراتژیک دیاسپورای کوردی